نوای نای در فصلِ وصل؛ مقایسۀ نشانه‌شناسیک نی‌نامۀ ‌مولوی و فصلِ وصل قیصر امین‌پور بر اساس دیدگاه ریفاتر

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه قم

2 دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه قم

چکیده

امروزه هریک از قلمروهای مختلفِ نظری و پژوهشی ادبیّات می­‌کوشند از منظری متفاوت و البتّه نظام‌­مند، آثار ادبی را تحلیل کنند. تدوین چارچوب نظری، تحلیل‌­های روشمند، ارائۀ نتایجی مدوّن و پرهیز از آراء ذوق‌مبنا، اساس بسیاری از تحقیقات ادبی روزگار کنونی است؛ یکی از این قلمروها، نشانه­‌شناسی است. نظام پیوندِ دلالتی در ادبیّات یا همان ربط میان دالّ و مدلول، محمل درخور توجّهی برای نشانه­‌شناسان بوده است که از زوایای مختلفی به متون ادبی ورود کنند. از جمله کسانی که اعتقاد داشت باید از دلالت­‌های ظاهری شعر گذشت و به سطح دیگری از دلالت رسید، ریفاتر است. وی با تمرکز بر خواننده (خاصّ) و متن، بر شمردن فرآیندهای سه­‌گانه در زبان شعر، تبیین سطح ظاهری و سطح پس‌­­کنشانه، هپیوگرام و ماتریس، تلاش کرد کارایی چارچوب نظام­‌مند نظریّۀ خویش را نشان دهد و از این راه، چگونگی انتقال مدلول­‌های متن را برای خوانندگان، به‌­خصوص خوانندگانی که به تعبیر او از توانش ادبی برخوردار نیستند، تبیین کند. در این پژوهش، نی‌­­نامۀ مولوی و مثنوی فصل وصل قیصر امین­‌پور را که به موضوع «وصال» پرداخته­‌اند، بر اساس نظریّۀ ریفاتر تحلیل و مقایسه کرده و با ترسیم منظومه‌­های توصیفی، هیپوگرام و ماتریس آن‌ها، نشان داده‌­ایم این دو متن به‌رغم داشتن کمینه‌محتوای واحد، یعنی وصال، دو دیدگاه متقابل را بیان کرده­اند. منظومه‌­های توصیفی فصل وصل اگرچه از نظر تعداد کمترند، امّا از تنوّع بیشتری برخوردارند؛ همچنین هیپوگرام‌­های این سروده گسترده‌ترند. علاوه بر آن، واژگان غیر دستوری و نوواژگان نیز در سرودۀ امین­‌پور در مقایسه با نی‌نامه بسیار چشمگیرتر است.

کلیدواژه‌ها


آلن، گراهام،  بینامتنیّت، ترجمۀ پیام یزدان‌جو، مرکز، تهران 1380.
احمدی (1)، بابک، ساختار و تأویل متن، مرکز،  تهران  1382.
ــــــــــــ (2)،  نشانه‌­های تصویری تا متن، مرکز، تهران 1385.
امین‌­پور، قیصر، تنفس صبح، حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی، تهران 1364.
انوشیروانی، علیرضا، «تأویل نشانه­‌شناختی ساختارگرای شعر زمستان»، زبان‌های خارجی، ش 3، ص5-20، 1384.
برکت، بهزاد و طیبه افتخاری، «نشانه­‌شناسی شعر: کاربست نظریّۀ مایکل ریفاتر بر شعر ای مرز پرگهرِ فروغ فرخزاد»، پژوهش­‌های زبان و ادبیّات تطبیقی، سال 1، ش 4، ص 109-130، 1389.
تمیم‌داری، احمد و سمانه عبّاسی، «نقد و تحلیل ساختاری و نشانه‌شناسی داستان‌های عاشقانه»، بهار ادب، سال 5، ش 1، ص 29-46، 1391.
پاینده (1)، حسین ، «نقد شعر آی آدم‌­ها سرودۀ نیمایوشیج از منظر نشانه­‌شناسی»، نامۀ فرهنگستان، سال 10، ش 4، ص 95-113،1387.
ـــــــــ  (2)، «نشانه­‌شناسی شعر: نقد نشانه­‌شناختی شعر زمستان»، ادبیّات و زبان‌ها: گوهران، ش 21-22، ص 165-186، 1388.
ـــــــــ  (3)، نظریّه و نقد ادبی درس‌نامه‌­ای میان­­‌رشته­‌ای، ج 2، سمت، تهران 1397.
حسن‌زاده، عبداللّه و فاطمه زمانی، «تحلیل رمان سالمرگی بر اساس نظریه نشانه‌شناسی بینامتنی مایکل ریفاتر»، ادب فارسی، سال 8، ش 1، ص 57-76، بهار و تابستان 1397.
حقیقی، مانی، سرگشتگی نشانه‌­ها، مرکز، تهران 1374.
ذاکری، سمیّه و همکاران، «تحلیل نشانه‌شناسی معشوق در شعر شاملو بر اساس نظریّۀ مایکل ریفاتر مطالعۀ موردی: شعر سرود آن کس که از کوچه به خانه بازمی‌گردد»، ادب غنایی، سال 17، ش 33، ص97-116، 1398.
سجودی، فرزان،  نشانه‌شناسی کاربردی، علم، تهران 1395.
سلدن، رامان، راهنمای نظریّۀ ادبی معاصر، ترجمۀ عبّاس مخبر، طرح نو، تهران 1372.
شعیری، حمیدرضا،  تجزیه و تحلیل نشانه – معناشناختی گفتمان، سمت، تهران 1381.
شمیسا، سیروس، نقد ادبی، میترا، تهران 1394.
علیپور، پوران (صدیقه)، «نشانه­‌شناسی هیپوگرام مفهومی شهادت در شعر دفاع مقدّس»، ادبیّات پایداری، ش 3و4، ص 379-406، 1389 و 1390.
فرهنگی، سهیلا و محمّدکاظم یوسف­پور، «نشانه‌شناسی شعر الفبای درد سرودۀ قیصر امین‌پور»، کاوش‌نامه، سال 11، ش 21، ص 143- 166، 1389.
کالر، جاناتان، در جستجوی نشانه­‌ها (نشانه­‌شناسی، ادبیّات، واسازی)، ترجمۀ لیلا صادقی و تینا امراللهی، علم، تهران، 1388.
گرجی، مصطفی و افسانه میری، «بررسی و تحلیل نام­های اشعار قیصر امین‌پور»، جستارهای ادبی، ش 167، ص 79-104، 1388.
مکاریک، ایرنا ریما، دانش‌نامۀ نظریّه­‌های ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر و محمّد نبوی، آگه، تهران 1385.
مولوی، شرح جامع مثنوی، چاپ کریم زمانی، اطّلاعات، تهران 1390.
میرباقری فرد، سیّدعلی اصغر و زهره نجفی، «بررسی الگوی نشانه‌­شناختی پیرس در زبان عرفانی مولانا»، بوستان ادب، سال 1، ش 2، ص 133- 156، زمستان 1388.