تاریخ دقیق درگذشت خاقانی شروانی

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

تاریخ دقیق درگذشت خاقانی شروانی یکی از خوشبختی‌های هر شاعر کهن می‌تواند وجود دستنویس‌های مضبوط از اشعار او و وجود آگاهی‌های درست از سوانح زندگی‌اش باشد. متاسفانه دستنویس‌های کهن و ارزشمند شاعران پیش از مغول کم هستند و نیز آگاهی‌های دقیق و درستی دربارة سوانح زندگی بسیاری از این شاعران در اختیار نداریم. خوشبختانه خاقانی از معدود گویندگان کهن است که هم دستنویس‌های خوب و مضبوطی از آثار او در اختیار داریم و هم بسیاری از سوانح زندگی‌اش برای ما شناخته شده است و این دو دلیل عمده دارد؛ نخست خود خاقانی است که دربارة بسیاری از وقایع زندگی‌اش به مخاطب آگاهی می-بخشد و دیگر وجود منابعی است که اطلاعات ارزشمندی دربارة زندگانی خاقانی در اختیار ما می‌گذارند. یکی از این آگاهی‌ها سال‌زاد و سال‌مرگ دقیق اوست که به‌واسطة دستنویس‌های کهن اکنون در اختیار ما است. در این پژوهش تلاش کرده‌ایم با تکیه بر روش کتابخانه‌ای نخست تاریخ‌های مختلفی که برای درگذشت خاقانی عنوان شده را گزارش کنیم و سپس آن‌ها را نقد کنیم و در پایان تاریخ دقیق و درست درگذشت او را که در میانة دو دستنویس کهن و مضبوط دیوان او یافته‌ایم، ارائه کنیم؛ بر این اساس خاقانی در 21 شوال سال 581ق درگذشته است که این تاریخ برابر است با هفتم بهمن‌ماه سال یکصد و هفت ملکشاهی.

کلیدواژه‌ها


آزاد بلگرامی، محمّدعلی، خزانۀ عامره، چاپ هومن یوسفدهی، مجلس، تهران 1393.
آذر بیگدلی، لطفعلی بیک، تذکرۀ آتشکده، چاپ جعفر شهیدی، نشر کتاب، تهران 1337.
ابن­ الشعار الموصلی، قلائد الجمان فی فرائد الشعراء هذا الزّمان، تحقیق کامل سلمان الجبوری، ج6، دار الکتب العلمیة، بیروت 2005.
ابن ­المستوفی الاربلی، تاریخ اربل، تحقیق سامی الصقار، ج 1، دار الرّشید، عراق 1980.
اسرار تبریزی، محمّدکاظم،  منظر الاولیاء، چاپ هاشم محدّث، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، تهران 1388.
باکویی، عبدالرّشید صالح، تلخیص ­الآثار و عجائب الملک­ القهّار، ترجمه و علق علیه ضیاء­الدّین ­بن موسی بونیاتوف، دار نشر العلم، مسکو 1971.
بقایی بخارایی، محمّدعارف، مجمع ­الفضلاء، چاپ محمّد خشکاب، بنیاد شکوهی، تهران 1393.
بناکتی،  تاریخ بناکتی، چاپ جعفر شعار، انجمن آثار ملی، تهران 1348.
بهاری سیستانی، شاه­حسین،  تذکرۀ خیرالبیان، چاپ عبدالعلی اویسی کهخا، دانشگاه، زاهدان 1397.
حاجی‌خلیفه، مصطفی­، تقویم­التواریخ، ترجمۀ  ناشناس، چاپ میرهاشم محدّث، میراث مکتوب، تهران 1376.
حمیدی شیرازی، مهدی، بهشت سخن، پاژنگ، تهران 1371.
خاتون­آبادی، سیّدعبدالحسین، وقایع­ السنین و الاعوام، چاپ محمّدباقر بهبودی، کتاب‌فروشی اسلامیه، تهران 1352.
خاقانی (1)، دیوان اشعار، دست‌نویس ش 439، کتابخانۀ لالااسماعیل، ترکیه.
ـــــــــــ (2)، دیوان اشعار، نسخۀ خطّی ش4644، کتابخانۀ آستان قدس رضوی، مشهد.
ـــــــــــ (3)،  دیوان اشعار، چاپ ضیاء­الدّین سجّادی، زوّار، تهران 1378.
ـــــــــــ (4)، ‌ مجموعه، منشآت عربی خاقانی و مقدّمۀ دمیة­ القصر، نسخۀ 3798، چستربیتی، دوبلین.
ـــــــــــ (5)، غایت ابداع، منشآت عربی خاقانی، چاپ محمّدرضا ترکی، خاموش، تهران 1398.
خواندمیر، غیاث­الدّین، حبیب­ السیر فی اخبار افراد یشر، چاپ محمّد دبیرسیاقی، خیام، تهران 1380.
دولتشاه، ابن بختیشاه (1)، تذکرة ­الشعرا، چاپ ادوارد براون، اساطیر، تهران 1382.
ـــــــــــ (2)، تذکرة ­الشعرا، نسخۀ خطّی  8412،  کتابخانۀ دانشگاه تهران، تهران.
ـــــــــــ (3)، تذکرة ­الشعرا، چاپ فاطمه علاقه، پژوهشگاه علوم انسانی، تهران 1385.
دیهیم ، محمّد، تذکرۀ شعرای آذربایجان، آذربادگان، تبریز 1371.
رازی، احمد امین،  هفت اقلیم، چاپ سیّد محمّدرضا طاهری (حسرت)، سروش، تهران 1378.
رضازاده شفق، صادق، تاریخ ادبیّات ایران، دانشگاه پهلوی، تهران 1352.
ریپکا، یان، تاریخ ادبیّات ایران از دوران باستان تا قاجاریّه، ترجمۀ عیسی شهابی، علمی و فرهنگی، تهران 1385.
زرّین­کوب، عبدالحسین،  با کاروان حلّه، علمی، تهران 1378.
شاهنوازخان، میرزا عبدالرزّاق،  بهارستان سخن، چاپ عبدالمحمّد آیتی و حکیمه دست­رنجی، مرکز آثار و مفاخر فرهنگی، تهران 1388.
شبلی نعمانی، محمّد، شعر العجم، ترجمۀ سیّدمحمّدتقی فخر داعی گیلانی، چاپ دوم، دنیای کتاب، تهران 1362.
شیرازی، محمّدمعصوم، طرائق ­الحائق، چاپ محمّدجعفر محجوب، سنایی، تهران 1345.
شیروانی، زین­العابدین، ریاض ­السیاحة، چاپ اصغر ربّانی، سعدی، تهران 1361.
صفا، ذبیح­اللّه، تاریخ ادبیّات در ایران، ج 2، فردوس، تهران 1369.
عطّار نیشابوری، منطق الطیر، چاپ محمّدرضا شفیعی کدکنی، سخن، تهران 1383.
فخری هروی، محمّد، روضة­ السّلاطین و جواهر العجایب، چاپ سیّدحسام­الدّین راشدی، انجمن ادبی سندی، حیدرآباد 1968.
فروزانفر، بدیع­الزّمان، سخن و سخنوران، زوّار، تهران 1387.
فصیح خوافی، مجمل فصیحی، چاپ محمود فرخ، باستان، مشهد 1340.
القزوینی، زکریا بن محمّد، آثار البلاد و أخبار العباد، دار صادر، بیروت 1389ق.
کاشانی، تقی­الدّین، خلاصة­ الأشعار و زبدة­ الأفکار، نسخۀ خطّی ش 272، کتابخانۀ مجلس، تهران.
کربلایی تبریزی، حافظ حسین،  روضات­ الجنان و جنّات­ الجنان، چاپ جعفر سلطان القرائی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران 1344.
گوپاموی، محمّدقدرت اللّه، تذکرۀ نتایج ­الأفکار، چاپ یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخایر اسلامی، قم 1387.
گوینده تبریزی، حاجی‌محمّد، جنگ خطّی، ش 487، کتابخانۀ لالااسماعیل، ترکیه.
لودی، شیرعلیخان، تذکرۀ مرّآة­ الخیال، چاپ بهروز صفرزاده، روزنه، تهران 1377.
مستوفی، حمداللّه،  تاریخ گزیده، چاپ عبدالحسین نوایی، امیرکبیر، چاپ سوم، تهران 1364.
موسوی بجنوردی، محمّدکاظم، دایرة­ المعارف بزرگ اسلامی، فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران 1381.
هدایت، رضاقلیخان،مجمع­ ا­لفصحاء، چاپ مظاهر مصفّا، امیرکبیر، تهران، 1382.
همایی، جلال­الدّین، تاریخ ادبیّات، چاپ ماهدخت­بانو همایی، هما، تهران 1375.
یمنی، نظام­الدّین، لطایف اشرفی، چاپ محمّدیاسین قادری، حلقۀ اشرفیّه، کراچی 1999.