تحلیل ساختاری معراج‌نامه‌ی ابن سینا بر پایۀ سفر قهرمان کمپبل

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه رازی

2 دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه رازی

چکیده

چکیده
معراج‌نامه گونه‌ای ادب دینی و عرفانی و گزارش سفر شخصیتی روحانی به قلمروهای ناشناخته است. سفر در ساختار این گونه ادبی و روایی، همواره عنصری تعالی‌بخش در سلوک انسان به سوی کمال بوده‌است؛ بر این اساس، معراج‌نامه‌های مبتنی بر سیر و سلوک روحانی در ریخت سفرنامه نگاشته شده‌اند که گزارش معراج پیامبر اسلام (ص)به روایت ابوعلی سینا از کهن‌ترین نمونه‌های منثور و مستقل آن در ادب فارسی با نگاهی نمادگرایانه به عناصر روایت در معراج‌نامه است. ضرورت بررسی این گونه متون بر اساس نظریّه‌های ادبی نو، تلاش برای گشودن افقی تازه از متن در برابر خواننده و نگاهی به تولید معنا مبتنی بر واکاوی خویشتن است تا لایه‌های رازناک و پوشیدة آن آشکار شود و دریافت خواننده از متن گسترش یابد. بر این پایه، پژوهش پیش‌روی، معراج‌نامه ابن سینا را بر پایة انگاره تک‌اسطورة جوزف کمپبل که برآمده از نگاهی ساختارگرایانه در روایت و روان‌شناسانه به سفر قهرمان و کهن‌الگوی خویشتن است با تکیه بر مطالعات بینارشته‌ای ادبیات تطبیقی در رویکردی توصیفی- تحلیلی نقد و بررسی کرده‌است. دستاورد پژوهش نشان می‌دهد، معراج‌نامه ابن سینا اگر چه در برخی زیرمرحله‌ها مانند امتناع از بازگشت ناسازی دارد، امّا با ساختاری روایی و بافتار‌شناختی سفر قهرمان با تکیه بر الگوی جوزف کمپبل همسانی آشکاری دارد که گویایی و پویایی معراج حضرت ختمی مرتبت (ص) را مبتنی بر ساختار روایی آن در آیات قرآن کریم آشکار می‌سازد.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
کتاب مقدّس، ترجمۀ تفسیری شامل عهد عتیق و عهد جدید، انجمن بین‌المللی کتاب مقدّس، بی‌جا، بی تا.
آموزگار، حبیب‌اللّه، «تفسیری بر معراج‌نامه‌ی ابن سینا با انشای فارسی امروز»، مهر، سال یازدهم، ش 6، ص 315- 320، 1344.  
ابن سینا، معراج‌نامه، تصحیح نجیب مایل هروی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد 1365.
ابن هشام، سیرت رسول‌اللّه، ترجمۀ رفیع‌الدّین اسحق بن محمّد همدانی، چاپ اصغر مهدوی، خوارزمی، چاپ سوم، تهران 1377.
ابونصر سراج طوسی، اللمع فی التّصوّف، چاپ رینوالد آلن نیکلسون، ترجمۀ مهدی محبّتی، اساطیر، چاپ دوم، تهران، 1388.
احمدی زاویه، سعید و افرا خاکزاد، «مقایسۀ سیمای جبرئیل در معراج‌نامه‌های ابن سینا و یرحیدر در دو بعد فلسفی و تجسّمی»، مطالعات هنر اسلامی، سال دوازدهم، ش 25، ص 7ـ25، پاییز  و زمستان 1395.
ایزوتسو، توشیهیکو، خلق مدام در عرفان ایرانی و آیین بودایی ذن، ترجمۀ شیوا کاویانی، علمی و فرهنگی، چاپ سوم، تهران، 1381.
بقلی شیرازی ، شرح شطحیات، چاپ هانری کربن، طهوری، چاپ پنجم، تهران 1385.
بولتمان، رودلف، مسیح و اساطیر، ترجمۀ مسعود علیا، مرکز، چاپ دوم، تهران 1385.
ترمذی، شمائل النّبی، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، نی، چاپ چهارم، تهران 1394.
جلالی نائینی، محمّدرضا، تاریخ جمع قرآن کریم، سخن، چاپ سوم، تهران 1390.
خداداد، زهرا و مرتضی اسدی، «بررسی نقّاشی‌های معراج حضرت محمّد در کشورهای اسلامی از دیرباز تاکنون»،  نگره، سال پنجم، ش 15، ص 49-67، تابستان 1389.
ذوالفقاری، محسن، «معراج در اندیشۀ ابن سینا و حکیم نظامی»، مجموعه‌مقالات همایش بین‌المللی ابن سینا، ص 1- 11، (بی‌تا).
روتوِن، کنت نولز، اسطوره، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور، مرکز، چاپ سوم، تهران 1385.
سپهسالار، فریدون احمد، رساله در مناقب خداوندگار، چاپ محمّدعلی موحّد و صمد موحّد، کارنامه، تهران، 1391.
سگال، رابرت آلن، اسطوره، ترجمۀ فریده فرنودفر، بصیرت، چاپ سوم، تهران 1394.
سنفورد، جان. ا، یار پنهان، ترجمۀ فیروزه نیوندی، افکار، چهارم، تهران 1388.
شایگان، داریوش، ادیان و مکتب‌های فلسفی هند، ج 2، امیرکبیر، چاپ ششم، تهران، 1386.
ضرغام، ادهم و ندا عظیمی، «مطالعۀ تطبیقی شرایط اجتماعی ـ سیاسی تأثیرگذار بر شکل‌گیری کمدی الهی دانته و معراج‌نامه»، پژوهش‌های ادبیّات تطبیقی، دورۀ چهارم، ش 3، پیاپی 9، ص 27ـ58، پاییز 1395.
عطّار، تذکرةالاولیاء، چاپ محمّد استعلامی، زوّار، چاپ شانزدهم، تهران، 1386.
فرای، نورتروپ، تحلیل نقد، ترجمۀ صالح حسینی، نیلوفر، چاپ دوم، تهران 1391.
فروزانفر، بدیع‌الزّمان، محمّد جلال‌الدّین مشهور به مولوی، معین، چاپ هفتم، تهران، 1385.
فروید (1)، زیگموند، آیندۀ یک پندار، ترجمۀ هاشم رضی، آسیا، چاپ دوم، تهران 2537.
ــــــــــــــ (2)، «ضمیر ناخودآگاه»، ترجمۀ شهریار وقفی‌پور، ارغنون، ش 21، سازمان چاپ و انتشارات، چاپ سوم، تهران 1390،  ص 133-152.
کمپبل (1)، جوزف، تو آن هستی، ترجمۀ مینا غرویان، دوستان، تهران 1394.
ــــــــــــــ (2)، قدرت اسطوره، ترجمۀ عبّاس مخبر، مرکز، چاپ پنجم، تهران 1388.
ــــــــــــــ (3)، قهرمان هزارچهره، ترجمۀ شادی خسروپناه، گل آفتاب، چاپ دوم، مشهد 1386.
لاهیجی، شمس‌الدّین محمّد، مفاتیح الإعجاز فی شرح گلشن راز، چاپ محمّدرضا برزگر خالفی و عفّت کرباسی، زوّار، چاپ سوم، تهران 1395.
مادیورو، رنالدو.ج و جوزف.ب ویلرایت، «کهن‌الگو و انگارۀ کهن‌الگویی»، ترجمۀ بهزاد برکت، ارغنون، ش 22، سازمان چاپ و انتشارات، چاپ چهارم، تهران 1382، ص 281-287.
ملاصدرا، مبدأ و معاد، ترجمۀ احمد بن محمّدالحسینی اردکانی، چاپ عبداللّه نورانی، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم، تهران 1381.
نیکلسون، رینولد آلن، شرح مثنوی معنوی مولوی، ترجمۀ حسن لاهوتی، علمی و فرهنگی، چاپ چهارم، تهران 1389.
ووگلر، کریستوفر، سفر نویسنده، ترجمۀ محمّد گذرآبادی، مینوی خرد، چاپ سوم، تهران 1394.
هجویری، کشف المحجوب، چاپ محمود عابدی، سروش، چاپ هفتم، تهران، 1390.
یونگ (1)، کارل گوستاو، آیون، ترجمۀ پروین فرامرزی و فریدون فرامرزی، به‌نشر، مشهد 1383.
ــــــــــــــ (2)، انسان در جستجوی هویّت خویشتن، ترجمۀ محمود بهفروزی، جامی، چاپ چهارم، تهران 1392.
ــــــــــــــ (3)، انسان و سمبل‌هایش، ترجمۀ محمود سلطانیّه، جامی، چاپ پنجم، تهران 1384.
ــــــــــــــ (4)، چهار صورت مثالی، ترجمۀ پروین فرامرزی، به‌نشر، چاپ سوم، مشهد 1390.
ــــــــــــــ (5)، خاطرات، رؤیاها، اندیشه‌ها، ترجمۀ پروین فرامرزی، به‌نشر، چاپ چهارم، مشهد 1390.
ــــــــــــــ (6) روان‌شناسی و کیمیاگری، ترجمۀ محمود بهفروزی، جامی، چاپ دوم، تهران، 1392.
ــــــــــــــ (7)، سمینار یونگ دربارۀ زردشت نیچه، ویرایش و تلخیص جیمز ل. جرت، ترجمۀ سپیده حبیب، قطره، چاپ چهارم، تهران 1390.