نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه هرمزگان

2 دانش‌آموختۀ کارشناسی‌ارشد زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه هرمزگان

چکیده

منتقدان بوم­گرا فرهنگ حاکم بر جامعه را یکی از عوامل اصلی بحران زیست‌‌محیطی می‌دانند و یکی از اهدافشان اصلاح فرهنگ و نگرش غالب است. نظام آموزشی و کتاب‌های درسی از عوامل اصلی فرهنگ‌سازی هستند. در این پژوهش با روش تحلیل محتوای کیفی و متن­کاوی به بررسی تطبیقی کتاب‌های درسی فارسی و العربیّة لغتی دبستان‌های ایران و امارات متّحدۀ عربی پرداخته­، دغدغه‌های زیست‌محیطی را در آن‌ها بررسی کرده و به ارزیابی راهکارهای ارائه‌شده برای ایجاد حسّ احترام در کودکان نسبت به طبیعت پرداخته­ایم. یافته­ها حاکی از آن است که موضوعاتی همچون اهمّیّت محیط زیست، بحران آب، آلودگی هوا، بازیافت زباله، حفاظت از گونه­ها، درخت‌کاری و اقدامات عملی دولت­ها در کتاب­های العربیّة لغتی بیشتر منعکس شده است. مؤلّفان این کتاب­ها در4/45 درصد دروس به گونه‌ای آشکار یا ضمنی به بازنمایی موضوعات زیست‌محیطی پرداخته­اند و در فارسی تنها در 15درصد دروس این دغدغه‌ها منعکس شده است. به­ نظر می‌رسد جغرافیای امارات و حمایت دولت از منابع زیست‌محیطی سبب هم­نوایی نظام آموزشی با برنامه­ها و اهداف دولتی شده است؛ امّا در ایران با وجود تنوّع زیستی و بحران‌های زیست‌محیطی، مؤلّفان کتب فارسی بیشتر از ظرفیّت­های زبانی برای ساخت تصاویر و ایماژهای ادبی با محوریّت طبیعت بهره برده‌اند و مسائل محوری­ زیست‌محیطی به کتاب‌های علوم تجربی و تعلیمات اجتماعی منتقل شده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Comparative Ecocriticism of Farsi and Arabic Textbooks

نویسندگان [English]

  • Atefeh Jamali 1
  • Farahangiz Shokoohi 2

1 Assistant Professor in Persian Language and Literature, Hormozgan University

2 M.A. in Persian Language and Literature. University of Hormozgan

چکیده [English]

Literary critics of ecocriticism consider the prevailing culture as one of the main causes of the enviromental crisis, therefore they try to correct the cultural attitudes. Since the educational system and textbooks are the main factors in culture developing, in this paper, through a qualitative content analysis method, Farsi and Al-Arabia Loghati textbooks of Iran’s  and UAE’s primary schools have been comparatively studied. We examined environmental concerns in these texts and finally evaluated the strategies offered to internalize respect for nature in children. The results show that issues such as the importance of the environment, water crisis, air pollution, waste recycling, species protection, planting, and practical government policies are more reflected in Al-Arabia Loghati books. The authors of these books, explicitly or implicitly represent environmental issues in  45.4%  of thecourses; in Farsi books, these concerns are reflected in only 15% of the courses. It seems that the UAE’s geographical location and government supports for the protection of environmental resources have brought the education system in line with the government’s goals. While in Iran, despite biodiversity and various environmental crises, the authors of Farsi books have used their linguistic capacities to create literary images focused on nature. In fact the pivotal environmental issues have been addressed in experimental science and social education textbooks.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Comparative Study
  • Ecocriticism
  • Textbooks
  • Farsi
  • Al-Arabia Loghati
قرآن کریم (1396)، ترجمۀ بهاءالدّین خرّمشاهی، تهران، دوستان.
آقازاده، احمد (1381)، آموزش و پرورش تطبیقی، تهران، دانشگاه پیام نور.
اردکانی، محمّدرضا (1388)، اکولوژی، تهران، دانشگاه تهران.
العربیّة لغتی الصفّ الاوّل الی الصفّ السّادس، کتاب الطّالب (2015-2016 م)، اداره مناهج الأمارات، المسار.
الکینتون، جوزف (1394)، «دنیای بوم‌شناختی کودک»، ویراستۀ پیتر کان و استفن آر کلرت، ترجمۀ عبدالحسین وهّاب‌زاده و آرش حسینیان، کودک و طبیعت؛ درس‌نامۀ مدرسۀ طبیعت، مشهد، جهاد دانشگاهی، ص40-61.
امینی، محمّد و زهرا ماشاءالهی (1393)، «جایگاه مغفول آموزش محیط زیست در کتب درسی؛ مطالعۀ موردی: کتب علوم و تعلیمات اجتماعی مقطع راهنمایی»، علوم تربیتی دانشگاه شهید چمران اهواز، دورۀ6، ش2، ص59-82.
براری، نوری و کاظم حسنی (1393)، «بررسی میزان توجّه به اهمّیّت آب و معضلات کمبود آن در کتب علوم تجربی دورۀ راهنمایی»، همایش ملّی آب، انسان، زمین، شهریور، اصفهان.
پارسا پور، زهرا (1391)، «بررسی ارتباط انسان با طبیعت در شعر»، ادب فارسی، دورۀ2، ش1، ص1-23.
ــــــــــــــــــــ (1392)، نقدبوم‌گرا (ادبیّات­ومحیط­زیست)، تهران، پژوهشگاه­ علوم ­انسانی ­و مطالعات فرهنگی.
ــــــــــــــــــــ (1393)، «آنتروپی در طبیعت و جامعه در داستان گیله‌مرد»، ادبیّات  پارسی  معاصر،  س4ش4، ص51-69.
ــــــــــــــــــــ (1395)، ادبیّات سبز، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ــــــــــــــــــــ و فرناز فتوحی (1392)، «تأثیرپذیری سهراب سپهری از عرفان شرق در حوزۀ اخلاق زیست‌محیطی»، ادبیّات پارسی معاصر، س3، ش4، ص19-37.
جونیور، پیتر اچ. کان (1394)، «وابستگی کودک به طبیعت؛ ساختار، رشد و مشکل فراموشی نسلی زیست‌محیطی»، کودک و طبیعت؛ درس‌نامۀ مدرسۀ طبیعت، ویراستۀ  پیترکان و استفن آر کلرت، ترجمۀ عبدالحسین وهّاب‌زاده و آرش حسینیان، مشهد، جهاد دانشگاهی، ص 126-146.
دیبایی، شادی و اکرم‌الملوک لاهیجانیان (1388)، «بررسی برنامه­های مقطع راهنمایی با تأکید بر محورهای آموزش محیط زیست»، علوم محیطی، س6، ش3، ص 177-184.
ذکاوت، مسیح (1397)، «درآمدی بر بوم‌فمینیسم؛ مطالعۀ موردی دو دوست و دیلینگ دیلینگ»،
مطالعات ادبیّات کودک، س9، ش2، ص55-76.
ریگبی، کیت (1392)، «نقد بوم‌گرا»، ترجمۀ زهرا پارساپور، عبداللّه نوروزی و حسین فتحعلی، دربارۀ نقد بوم‌گرا، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 43-86.
سلاجقه، پروین (1387)، از این باغ شرقی؛ نظریّه­های نقد شعر کودک و نوجوان، چ2، تهران، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
سولومون، الدرا پرل، لیندا برگ و دیانا مارتین (1392)، بیولوژی سولومون، ترجمۀ گروه مترجمان خانۀ زیست‌شناسی، تهران، خانۀ زیست‌شناسی.
علی­پور، منوچهر (1389)، پژوهشی در شعر کودک، چ4، تهران، تیرگان.
علی­پور­مقدّم، خدیجه و حوّا علی­پور­مقدّم (1395)، «بررسی جایگاه آموزش­های زیست‌محیطی در کتاب‌های درسی مقطع ابتدایی»، حقوق محیط زیست، س1، ش2، ص30-37.
عمل صالح، احیاء، منیژه عبداللهی و ربابه کارگران (1389)، «بررسی عناصر طبیعت در کتاب فارسی دوم دبستان»، مطالعات ادبیّات کودک، س1، ش 2، ص 101-123.
صالح عمران، ابراهیم، لیلا پرهیزکار و خدیجه حاتمی­فر (1395)، «بررسی جایگاه اصلی آموزش محیط­ زیست در کتاب‌های دورۀ ششم ابتدایی»، آموزش محیط زیست و توسعۀ پایدار، س5، ش2، ص87-97.
فارسی خوانداری اوّل تا ششم دبستان (1394)، تهران، وزارت آموزش و پرورش، ادارۀ­ کلّ نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی.
فاضلی، فائزه­ و فریده مهدوی ایکدلو (1397)، «بررسی وضعیّت محتوای زیست‌­محیطی موجود در کتاب‌های درسی علوم تجربی دورۀ آموزش عمومی»، علوم و تکنولوژی محیط­زیست، دورۀ20، ش4، ص227-243.
فروتن­کیا، شهروز و عبدالرّضا نواح (1397)، جامعه‌شناسی محیط زیست، تهران، اندیشۀ احسان.
قضاوی، منصوره، محمّدجواد لیاقت­دار و احمد عابدی (1388)، «تحلیل محتوای کتاب‌های علوم تجربی دورۀ ابتدایی از لحاظ توجّه به معضلات زیست‌محیطی»،  تعلیم و تربیت، س25، ش2، ص127-152.
کرامتی، انسی و زهرا احمدآبادی (1397)، «تحلیل محتوای کتاب‌های درسی علوم تجربی در دورۀ اوّل متوسطه از لحاظ توجّه به آموزش­های زیست‌محیطی»، پژوهش­های برنامۀ درسی، دورۀ8، ش1، ص200-226.
کلرت، استفن آر (1394)، «تجربۀ طبیعت؛ اثر آن بر تکوین عاطفی، شناختی و ارزشی کودکان»، کودک و طبیعت؛ درس‌نامۀ مدرسۀ طبیعت، ویراستۀ پیتر کان و استفن آر کلرت، ترجمۀ عبدالحسین وهّاب‌زاده و  آرش حسینیان، مشهد، جهاد دانشگاهی، ص101-125.
کرمستجی، عاطفه (1395)، «بررسی بوم­‌نقد کتاب‌های داستانی تصویری کودک ایرانی»، پایان­نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما:مصطفی صدّیقی، دانشگاه هرمزگان.
گارد،گرتا (1399)، «از بوم­­نقد تا بوم‌آموزش»، ترجمۀ فاطمه نظیری، ادبیّات کودک ­و نوجوان، ش19، ص52-56.
محمّدی، مهدی (1395)، «جایگاه ادبیّات کودک در کتاب‌های درسی مقطع ابتدایی ایران»، مطالعات برنامۀ درسی ایران، س10، ش40، ص61-94.  
مراقبت از زمین راهبردی برای زندگی پایدار (1377)، ترجمۀ عبدالحسین وهّاب­زاده، مشهد، جهاد دانشگاهی.
میرزا بابازاده فومشی، بهنام(1399)،«اخلاق زیست‌محیطی یا انسان محوری؛ بوم­نقد تطبیقی با نگاهی به سپهری و امرسن»، پژوهش­های ادبیّات تطبیقی، دورۀ 8، ش1، ص46-63.
محمّدتقی­نژاد، رعنا، وحید قاسمی و رضاعلی نوروزی (1394)، «تحلیل محتوای مقایسه­ای تصاویر کتاب­های درسی ایران­ و سوریّه با تأکید بر نابرابری نقش­های جنسیّتی»، جامعه‌شناسی کاربردی، س26، ش1، ص17-38.
Cheryll, Glotfelty (1996), “literary studies in an age of environmental crisis”, in The Ecocriticism reader, Edited by Cheryll Glotfelty & Harold Fromm, Athens & London, The Univercity of Georgia press.