نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

ختم­الغرایب یا تحفة­العراقین مثنوی مشهور خاقانی است که از دیرباز تاکنون مورد توجه پژوهشگران بوده است. سال­هاست، این پرسش در میان خاقانی­­پژوهان مطرح است که آیا این اثر سفرنامه است یا خیر؟ در پاسخ به­ این پرسش میان پژوهش­گران اختلاف نظر بنیادین وجود دارد و تاکنون در تصحیح­های متعدد این متن و پژوهش­های وابستة به آن، جواب دقیقی به آن داده نشده است. این جستار کوشیده است تا با روش کتابخانه­ای و تکیه بر شواهد درون­متنیِ آثار خاقانی به این ابهام پاسخ دقیق و روشنی بدهد. در این راستا،  تلاش شده است تا نخست دیدگاه­های عمده و متنوع پژوهشگران دربارة  این موضوع بیان، بررسی و نقد شوند و سپس دیدگاه جدید این پژوهش ارائه شود که نشان می­دهد نباید به این اثر به­گونة تام نگریست؛ بلکه قسمت­هایی از این اثر قطعا سفرنامه است و قسمت­های دیگری از آن قطعا سفرنامه نیست. از آن جا که دست­یافتن به این نتیجه، وابسته به داشتن آگاهی درست از تعداد و زمان سفرهای حج خاقانی است، پیرو گفتار نخست به این مبحث نیز پرداخته شده است و در این زمینه هم، نخست دیدگاه­های رایج بیان، بررسی و نقد شده اند و سپس نظرگاه جدید این جستار ارائه شده است که نشان می­دهد، خلاف اقوال مشهور، خاقانی در طول زندگانی خویش حداقل سه حج انجام داده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Khatm al-Qarayeb (Tohfat al-Eraqain) and Khaqani’s Hajj Trips

نویسنده [English]

  • Sayeed Mohsen Hosseini Vardanjani

Graduate PhD in Persian Language and Literature, Ferdowsi University of Mashhad

چکیده [English]

Khatm al-Qarayeb, or Tohfat al-Eraqain, is a renowned masnavi by Khaqani. It has long been attracting the attention of scholars. For years, the question among researches has been whether this work is a travelogue or not. These researchers, however, are of different opinions and so far, in the numerous corrections of this text and other research, no fixed answer has been given to this question. This article tries to give an accurate and clear answer to this ambiguity through a library method based on Khaqani’s works. In this regard, an attempt is made to examine and critique the major and diverse views of researchers on this subject, and then to present a new perspective, that is some parts of this work is definitely a travelogue, and other parts of it are not. To do so an accurate knowledge of the number and time of Khaqani’s travels is needed; thus, this topic is also addressed. In this regard, first, common views are studied and criticized, and then it is argued that, contrary to popular belief, Khaqani has performed at least three Hajj during his lifetime.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Khaqani
  • Khatm al-Qarayeb
  • Tohfat al-Eraqain
  • Travelogue
  • Hajj
آذر بیگدلی، لطفعلی بیک، (1337)، تذکرة آتشکده، با مقدمة جعفر شهیدی، تهران: نشر کتاب.
آموزگار، حسین، (1333)، مقدمة تحفة­الخواطر و  زبدة­النواظر، تحفة­العراقین خاقانی، تهران: روزنامة زندگی.
ابجدی، میرمحمد اسماعیل­خان، (1954)، کلیات ابجدی، تصحیح محمدحسین محوی، هند: مدارس یونیورسیتی.
ابن­اثیر الجزری، علی­بن­الکرم، (1963م)، التاریخ­الباهر فی­الدولة­الاتابکیة بالموصل، تحقیق عبدالقادر احمد طلیمات، قاهرة: دارالکتب­الحدیثة.
ابن­اثیر، عزالدین، (1965م)، الکامل­ فی­التاریخ، بیروت: دارالصادر.
ابن­اسفندیار، محمدبن حسن، (1366)، تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران: پدیدة خاور.
ابن­بطوطه، محمدبن عبدالله، (1417ق)، رحلة ابن­بطوطة، تحفة­النظار فی غرائب­الامصار و عجائب­الاسفار، تحقیق عبدالهادی تازی، مغرب: مطبوعات أکادمیة.
ابن­جبیر، ابی­الحسن محمد، (بی­تا)، رحلة ابن­جبیر، بإشراف لجنة تحقیق­التراث، بیروت: الهلال.
ابن­مازه، محمدبن عمر، (1392)، لطائف­الاذکار للحضار و  السفار فی­المناسک و الآداب ، تصحیح رسول جعفریان، تهران: علم.
احمدی بیرجندی،  احمد، (1376)، «حج در آینة هنر و ادبیات»، میقات حج، شمارة 22، صص142 تا 115.
اصفهانی، عمادالدین محمدبن محمد، (2004م)، تاریخ دولة آل سلجوق، تحقیق یحیی مراد، بیروت: دارالکتب­العلمیة.
انوری، علی­بن محمد، (1376)، دیوان اشعار، تصحیح مدرس رضوی، چاپ چهارم، تهران علمی و فرهنگی.
اوحدی بلیانی، تقی­الدین محمد، (1389)، عرفات­العاشقین و عرصات­العارفین، تصحیح ذبیح­الله صاحبکار و آمنه فخر احمد، تهران: میراث مکتوب.
براون، ادوارد، (1367)، تاریخ ادبیات ایران، ترجمة فتح­الله مجتبایی، چاپ چهارم، تهران: مروارید.
البُرَعی، عبدالرحیم، (1301ق)، دیوان، تصحیح مولوی محمداحسان الهی، هند: فتح­الکریم.
البنداری الاصفهانی، علی­بن محمد، (1318ق)، تاریخ دولة آل­سلجوق، مصر: شرکة طبع الکتب­العربیة.
بیلرت، آنالیویا فرمینا، (1396)، شفای غمگنان، پژوهشی در تحفة­العراقین حکیم خاقانی، ترجمة کاظم فیروزمند، تهران: نسل آفتاب.
ترکی، محمدرضا، (1394)، «تاریخ و شمار سفرهای حج خاقانی»، نامة فرهنگستان، شمارة 57 ، صص 87 تا 62 .
جرفادقانی، ابوالشرف ناصح، (1374)، ترجمة تاریخ یمینی، تصحیح جعفر شعار، تهران: علمی و فرهنگی.
چلبی، اولیاء، (1999)، الرحلة­الحجازیة، ترجمة احمد مرسی صمصامی، قاهرة: دارالآفاق­العربیة.
حسینی وردنجانی، سیدمحسن، (1398)، «از ختم­الغرایب تا تحفة­العراقین»،‌ پژوهش­های ادبی، شمارة 65، صص 54 – 29.
الحسینی یزدی، محمدبن محمدبن محمدبن نظام، (1388)، العُراضة فی حکایة­السلجوقیة، تصحیح مریم میرشمسی، تهران: موقوفات محمود افشار.
حمیدی شیرازی، مهدی، (1371)، بهشت سخن، تهران: پاژنگ.
خاقانی شروانی، افضل­الدین بدیل، (1349)، منشآت، تصحیح محمد روشن، تهران: دانشگاه.
خاقانی، افضل­الدین بدیل، (1385)، ختم­الغرایب (تحفة­العراقین)، به­کوشش و با پیشگفتار ایرج افشار، تهران: میراث مکتوب، وین: آکادمی علوم اتریش.
خاقانی، افضل­الدین بدیل، (1387)، تحفة­العراقین (ختم­الغرایب)، تصحیح علی صفری آق­قلعه،  تهران: میراث مکتوب.
خاقانی، افضل­الدین بدیل، (2537)، مثنوی تحفة­العراقین، تصحیح یحیی قریب، چاپ دوم، تهران: شرکت سهامی کتاب­های جیبی.
خاقانی، افضل­الدین بدیل، (791ق)، تحفة­العراقین، نسخة خطی شمارة 1762، ترکیه: کتابخانة ایاصوفیا.
خاقانی، افضل­الدین بدیل، (1378)، دیوان خاقانی، تصحیح ضیاء­الدین سجادی، تهران: زوار.
خاقانی، افضل­الدین بدیل، (847ق)، کلیات خاقانی، نسخة خطی شمارة 4644، مشهد: آستان قدس رضوی.
دولتشاه، ابن بختیشاه،(1385)، تذکرة­الشعرا، تصحیح فاطمه علاقه، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
دیهیم، محمد، (1371)، تذکرة شعرای آذربایجان، تبریز: آذرآبادگان.
رادفر، ابوالقاسم، (1380)، خاقانی و هند، مجلة زبان و ادب فارسی ،دانشگاه تبریز، شمارة 179 و 178، صص 118 تا 95.
ریپکا، یان، (1381)، تاریخ ادبیات ایران، ترجمة عیسی شهابی، تهران: علمی و فرهنگی.
زرین­کوب، عبدالحسین، (1389)، با کاروان حلّه، تهران: انتشارات علمی.
السیوطی، جلال­الدین عبدالرحمن، (2013م)، تاریخ­الخلفاء، باشراف محمد غسّان نصوح، قطر: ادارة­الشئون الاسلامیة.
شبلی نعمانی، محمد، (1362)، شعرالعجم، ترجمة سید محمدتقی فخر داعی گیلانی، چاپ دوم، تهران: دنیای کتاب.
صفا، ذبیح­الله، (1378)، تاریخ ادبیات ایران، چاپ هشتم، تهران: فردوس.
غلامرضایی، محمد، (1387)، سبک­شناسی شعر پارسی از رودکی تا شاملو، چاپ سوم، تهران: جامی.
فروزانفر، بدیع­الزمان، (1387)، سخن و سخنوران، تهران: زوار.
قفطی، علی­بن یوسف، (1371)، تاریخ­الحکماء، به­کوشش بهین دارایی، تهران: دانشگاه تهران.
کاشانی، تقی­الدین، (1007ق)، خلاصة­الاشعار و زبدة­الافکار، نسخة خطی شمارة 272، تهران: کتابخانة مجلس.
کندلی هریسچی، غفار، (1374)، خاقانی شروانی، حیات، زمان و محیط او، ترجمة میرهدایت حصاری، تهران: نشر دانشگاهی.
لودی، شیرعلی­خان، (1377)، تذکرة مرآة­الخیال، به­اهتمام حمید حسنی با همکاری بهروز صفرزاده، تهران: روزنه.
ماهیار، عباس، (1388)، مالک ملک سخن، تهران: سخن.
مدرس، محمدعلی، (1374)، ریحانة­الادب فی تراجمة­­المعروفین بالکنیة أو اللقب، تهران: خیام.
معدن­کن، معصومه، (1372)، بزم دیرینة عروس، تهران: نشر دانشگاهی.
هدایت، رضاقیخان، (1381)،  مجمع­الفصحاء، تصحیح مظاهر مصفا، تهران: امیرکبیر.
یزدانی، خلیل­الله، (1375)، «حج و شاعران قرن ششم»، میقات حج، شمارة 18، صص 158تا 139.