نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه اصفهان

2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه اصفهان

چکیده

اشعار خاقانی مشحون از نکاتی است که به  انواع علوم زمانة او اشاره دارند و وی آنها را در تاروپود شعر خود تنیده ­است. همین اصل باعث شده ­است تا دریافت شعر او بدون درک دقایقی که از انواع علوم (طب، نجوم، تاریخ، اسطوره، جغرافیا و…) در شعرش به­کاربسته است، محال بنماید. یکی از مبانی مهمّی که خاقانی در اشعارش برای فربه­کردن فضای شعری بهره جسته است، آیات الهی، احادیث و روایات پیشوایان دینی است. در زمانة خاقانی کودکان در مکاتب، اوّلین علومی که می­آموختند، علوم دینی بود و این خود شامل قرآن و احادیث می­شد. بی­شک، این آموزه­ها در ذهن و زبان این کودکان و در آیندة هنری آنان بی­تأثیر نبود. کمتر شاعری را می­توان یافت که در اثر یا آثار او این مبانی به شکل عیان تبلور روشن نداشته باشد. در شعر خاقانی نیز به طریق اولی و به این دلیل که او مطابق با سبک شعری خود، هر بیت را با تصاویر و مضامینی چون مضامین دینی می­آراید، این بازتاب پررنگ است. گاهی بی­توجّهی کاتبان و ناسخان و بعد­تر مصحّحان دیوان خاقانی باعث شده­ است که وجوه اصیل شعر او تحریف شود یا به حاشیه رود. در این مجال به تناسب فضای ممهَّد، به نمونه­هایی پرداخته ­خواهد شد که خاقانی آنها را متناسب با فضای روایی پرداخته­است، ولی برخی ناسخان، کاتبان یا مصحّحان به آن بی­توجّه بوده­اند. ­

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Importance of the Religious Context in Correction and Comprehension of Khaqani’s Poems

نویسندگان [English]

  • amir soltanmohamadi 1
  • Sayyed Mansour Sadat Ebrahimi 2

1 Ph.D. Graduate in Persian Language and Literature, University of Isfahan

2 Ph.D. Candidate in Persian Language and Literature, University of Isfahan

چکیده [English]

Khaqani’s poetry is replete with references to the sciences of his time. This causes his poetry to be impossible to understand without comprehending the variety of sciences (medicine, astronomy, history, mythology, geography etc.) which he makes reference to. One of Khaqani’s techniques to enrich his poetry is using Koranic verses and Hadith. In his time, the first sciences that children learned at school were religious sciences including the Koran and Hadith. Undoubtedly, these teachings influenced their mentality, language, and art. So, there were few poets whose works did not reflect these teachings. In Khaqani’s poetry, because he adorns each line of his poems with religious images and themes which are in line with his writing style, this reflection is highlighted. In some cases the scribes or correctors’ negligence has caused Khaqani’s divan to be distorted. In this article, some cases in which the scribes or correctors have been ignorant of the religious context of Khaqani’s poetry are studied.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Correction
  • Correct version
  • Wrong version
  • Koran
  • Hadith
  • Khaqani
قرآن مجید (1386)، ترجمة محمّدمهدی فولادوند، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ابن­ فارس (1399ق)، معجم مقاییس‌اللغة، تحقیق عبدالسلام محمّد هارون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.
استعلامی، محمّد (1386)، شرح قصاید خاقانی، تهران، زوّار.
اشبیلی، عبدالحق بن عبدالرحمن (1999)، الجمع بین صحیحین، اعتنی به حمد بن محمّد غماس، ریاض، دارالمحقق.
ابن طاووس، علی بن موسی (1376)، الاقبال بالاعمال الحسنه، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، جلد3، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
ابن عاشور، محمّدالطاهر (بی­تا)، التحریر و التنویر، بیروت، موسسه تاریخ العربی.
ابن عساکر، علی بن حسن (1997)، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق محب­‌الدین ابی سعید عمروی، بیروت، دارالفکر.
ابن عبدالبر، ابی­ عمریوسف (1414)، الاستذکار، تحقیق عبدالمعطی امین قلعجی، قاهره، دارالوعی.
ابن­ عبدربه، احمد بن­­ محمّد (1407)، عقدالفرید، محقق مفیدمحمّد قمیحه، جلد7، بیروت، دارالکتاب العلمیه.
ابن­ قتیبه، عبدالله‌ ­بن­ مسلم (1411)، غریب­ القرآن، تحقیق ابراهیم محمّدرمضان، بیروت، دارالهلال.
ابن­ کثیر، اسماعیل بن عمر (1419)، تفسیر القران العظیم، تحقیق محمّدحسین شمس‌­الدین، جلد7، بیروت، دارالکتب العلمیه.
ابوعبیده، معمربن مثنی (1401)، مجاز القرآن، تحقیق فؤاد سزگین، قاهره، خانجی.
النحاس، احمد بن محمّد (1409)، معانی القرآن، تحقیق محمّدعلی الصابونی، جلد4، مکّه، جامعة ام ­القری.
انوری، اوحدالدین (1376)، دیوان، تصحیح محمّدتقی مدرس رضوی، تهران، علمی و فرهنگی.
بدرالدین‌­العینی، ابی­ محمّد محمود (1420)، شرح سنن ابی ­داوود، تحقیق ابی­ منظور خالد بن ابراهیم، ریاض، مکتبة الرشد.
بدیع یعقوب، امیل (1994)، المفصل، بیروت، دارالکتب العلمیه.
برزگر خالقی، محمّدرضا (1387)، شرح دیوان خاقانی، تهران، زوّار.
بیهقی، ابی‌­بکر احمد بن حسین (1424)، السنن الکبری، تحقیق محمّد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه.
پارسا، احمد (1386)، «تصحیح دو تصحیف در دیوان خاقانی»، نشریۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی (باهنر) کرمان، ش21، 1-13
حافظ، شمس‌­­الدین محمّد ( 1362)، دیوان، به کوشش پرویز خانلری، تهران، خوارزمی.
خاقانی، افضل­‌الدین (1388)، دیوان، تصحیح ضیاءالدین سجّادی، تهران، زوّار.
ـــــــــــــ (1317)، دیوان، تصحیح و تعلیقات علی عبدالرسولی، تهران، ­خیّام.
ـــــــــــــ (1375)، دیوان، به اهتمام جهانگیر منصور، تهران، جار.
ـــــــــــــ (1375)، دیوان، تصحیح ­­میرجلال­‌الدین کزازی، تهران، مرکز.
­­­­­­­­­­­ـــــــــــــ (1387)، تحفة العراقین، به­ کوشش علی صفری آق­‌قلعه، تهران، میراث مکتوب.
خرمشاهی، بهاءالدین (1385)، حافظ حافظة ماست، تهران، قطره.
دادبه، اصغر (1369)، «نگاهی به تأثیر احادیث در شعر حافظ»، حافظ­شناسی، فراهم­‌آورنده سعید نیاز کرمانی، جلد13، 14-55، تهران، گنج کتاب.
راغب اصفهانی، حسین بن محمّد (1430ق)، مفردات الفاظ القران، تصحیح عدنان داوودی، بیروت، دارالشامیه.
زمخشری، محمود بن عمر (1418)، الکشاف، تحقیق و تعلیق عدل ­احمد عبدالوجود و علی­‌محمّد معوض، ریاض، مکتبة العبیکان.
ساوجی، سلمان بن محمّد (1389)، کلیّات، مقدّمه و تصحیح عباسعلی وفایی، تهران، سخن.
سعدی، مصلح‌­الدین (1366)، کلیّات، تصحیح محمّدعلی فروغی، تهران، امیرکبیر.
سلطان­‌محمّدی، امیر (1397)، «لیکن این هست که این نسخه سقیم افتادست»، کهن­‌نامه، ش 26، بهار و تابستان، 37-53.
سنایی، مجدود بن آدم (1388)، دیوان، به اهتمام مدرس رضوی، تهران، سنایی.
الشافعی، ابی‌­الحسن یحیی (2000)، البیان فی مذهب الامام شافعی، تحقیق قاسم محمّد نوری، بیروت، دارالمنهاج.
شمیسا، سیروس (1388)، یادداشت‌­های حافظ، تهران، علم.
شهرستانی، محمّدبن عبدالکریم (1402)، الملل و النحل، بیروت، دارالمعرفة.
طبرانی، ابی­‌القاسم سلیمان بن احمد (بی­تا)، المعجم الکبیر، قاهره، ابن تیمیه.
طبری، محمّدبن جریر (1412)، جامع ­البیان فی نفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة.
عطّار، فریدالدین (1351)، الهی­‌نامه، به کوشش فؤاد روحانی، تهران، زوّار.
ـــــــــــــ (1386)، مختارنامه، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات شفیعی­ کدکنی، تهران، سخن.
ـــــــــــــ (1338)، مصیبت­‌نامه، تصحیح عبدالوهاب نورانی وصال، تهران، زوّار.
ـــــــــــــ (1359)، دیوان، مقدّمه و حواشی م. درویش، تهران، جاویدان.
عنصرالمعالی، کیکاووس (1390)، قابو‌س­‌نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران، علمی و فرهنگی.
فخر رازی، محمّدبن عمر (2001)، تفسیر کبیر، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی.
فیروزآبادی، محمدبن یعقوب (بی­تا)، قاموس المحیط، قاهره، مطبعة السعادة.
قرطبی، محمّد بن احمد (1364)، الجامع لاحکام القرآن، جلد17، تهران، ناصرخسرو.
مجلسی، محمّدتقی (1403)، بحارالانوار، تحقیق عبدالزهرا علوی، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی عمرانی.
مسعود، جبران (1992)، الرائد، بیروت، دارالعلم للملایین.
مسعودی، علی ­بن­ حسین (1965)، مروج ­الذهب و معادن الجوهر، تصحیح پل شار، بیروت، جامعة اللبنانیة.
مولوی، جلال­الدین (1387)، کلیّات شمس، جلد1و2، تصحیح بدیع‌­الزمان فروزانفر، تهران، نگاه.
میبدی، احمد بن محمّد (1371)،  کشف­ الاسرار، به اهتمام علی­‌اصغر حکمت، تهران، امیرکبیر.
نظامی ­عروضی (1382)، چهارمقاله، تصحیح محمّد قزوینی و تصحیح مجدد محمّد معین، تهران، جامی.
نظامی، الیاس بن یوسف (1387)، مخزن­ الاسرار، تصحیح و حواشی وحید دستگردی به کوشش سعید حمیدیان، تهران، قطره.
ـــــــــــــ (1388)، خسرو و شیرین، تصحیح و حواشی وحید دستگردی به کوشش سعید حمیدیان، تهران، قطره.
ـــــــــــــ (1389)، لیلی و مجنون، تصحیح و حواشی وحید دستگردی به کوشش سعید حمیدیان، تهران، قطره.