نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسنده

استادیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه صنعتی شریف

چکیده

نظام حکومتی و تشکیلات اداری ایران در طیّ تاریخ تغییر کرده است. بعضی از مشاغل و مناصب و همچنین اصطلاحات دیوانی در دوره‌هایی متداول بوده و به‌تدریج ازمیان­رفته است. چه­بسا تعدادی از این واژه‌ها، تحول معنایی یافته‌اند و امروز تعریف و کاربرد دقیقِ بعضی از آنها برای ما ناشناخته است. گاه این واژه‌ها در متون ادبی و تاریخی فارسی آمده و نویسندگان و شاعران با آ‌نها تعابیر و ترکیبات خیال‌انگیز ساخته‌اند. تحقیق دربارۀ معنی اصلی چنین واژه‌هایی در متن‌های کهن و توجه به معانی‌ای که نویسندگان و شاعران از آنها اراده کرده‌اند، کمک می‌کند تا شناخت درست‌تر و دقیق‌تری از تشکیلات اداری گذشته پیدا کنیم. «پروانه» یکی از این واژه‌ها است که اصطلاحی دیوانی بوده و در فارسی و عربی به­کاررفته و تحول معنایی یافته است. در مقالۀ حاضر، کاربرد اصطلاحیِ این واژه و تعابیر و ترکیبات وابسته به آن، در تعدادی از مهم‎ترین متون ادبی و تاریخیِ فارسی، تا قرن هشتم هجری قمری، بررسی شده و نگارنده از این طریق کوشیده است به معانی و جایگاه آن در دستگاه‌های حکومتی گذشته دست یابد. باتوجه‌به نتایج مقاله، این معانی عبارت‌اند از: حکم، اجازه، برات یا سند، مُهر، پیک، خادم و حاجب.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

“Parvāneh” as a Governmental Term in Persian Literary and Historical Texts (Up to the End of the Eighth Century AH)

نویسنده [English]

  • Maryam Seyedan

Assistant Professor in Persian Language and Literature, Sharif University of Technology

چکیده [English]

IRAN's governmental and administration system has changed throughout the history. Some of the jobs and government positions have been disappeared in this procedure, as well as some administrative terminology used in certain periods that are no longer common. Perhaps even, some of these terms have transformed semantically, and today their exact definition and application is unclear to us. Using these terms in their literary and historical texts, the Iranian authors (writers or poets) have occasionally created fantastic interpretations and combinations. Searching for the main meanings of such words/terms used in ancient texts and paying attention to the meanings the writers or the poets intended to transfer can provide a more accurate understanding of the past administrative organization. "Parvāneh" is one of the above mentioned governmental terms had been used in both ancient Persian and Arabic texts and has been semantically transformed. The use of this term, its related interpretation and idiomatic combinations have been studied, in present research, focusing on some outstanding literary and historical texts created up to 8th century AH, and it has been tried to find its accurate meaning and position in the past government agencies. On the basis of the results the meanings are: commandment, permission, bill or document, seal, courier, servant and chamberlain. 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Governmental Term
  • Parvāneh
  • Commandment
  • Permission
  • Bill
  • Seal
  • Courier
  • Servant
آقسرایی، محمود بن محمد (1362)، تاریخ سلاجقه (مسامره‌الاخبار و مسایره‌الاخیار)، به اهتمام و تصحیح عثمان توران، تهران، اساطیر.
آملی، شمس‌الدین محمد (1381)، نفائس‌الفنون فی عرائس‌العیون، به تصحیح و پاورقی حاج میرزا ابوالحسن شعرانی، تهران، اسلامیه.
ابن بی‌بی المنجمه (1350)، اخبار سلاجقۀ روم. به کوشش محمدجواد مشکور. تهران: کتابفروشی تهران.
ابن­حیون، نعمان بن محمد (1426)، کتاب افتتاح الدعوه، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
ابن­درید، محمد بن حسن (1987)،  جَمهرة اللغة، جلد دوم، بیروت، دارالعلم للملایین.  
ابن­قضاعی، ابوالحسن علی (بی­تا)، ترک الاطناب فی شرح الشهاب (مختصر فصل الخطاب)، به کوشش محمد شیروانی، تهران، دانشگاه تهران. 
ابن­منظور، محمد بن مکرم (1410ق)، لسان العرب، المجلد العاشر، بیروت، دار صادر.
اخسیکتی، اثیرالدین (1389)، دیوان، تصحیح و تحشیۀ رکن‌الدین همایون­فرخ، تهران، اساطیر.
اصفهانی، جمال‌الدین محمد (1391)، دیوان، با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، تهران، سنایی.
اصفهانی، کمال‌الدین اسمعیل (1348)، دیوان، به اهتمام حسین بحرالعلومی، تهران، کتابفروشی دهخدا.
انوری، حسن (2535)،  اصطلاحات دیوانی دورۀ غزنوی و سلجوقی، تهران، طهوری.
انوری، علی بن محمد (1372)، دیوان، به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، تهران، علمی و فرهنگی.
اوحدی، رکن‌الدین (1340)، کلیات، با تصحیح و مقابله و مقدمۀ سعید نفیسی، تهران، امیرکبیر.
بخارائی، ناصر (1353)، دیوان اشعار ناصر بخارائی، به کوشش مهدی درخشان، سلسله انتشارات بنیاد نیکوکاری نوریانی.
تاریخ شاهی (2535)، به اهتمام و تصحیح محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
تنوخی، محسن بن علی (1391)، نشوار المحاضرة و اخبار المذاکرة، تحقیق عبّود الشالجی، بی­جا، بی­نا.
جاحظ، عمرو بن بحر (1997)، کتاب البغال، قدّم له و بوّبه و شرحه علی بوملحم، بیروت، دار و مکتبة الهلال.
حافظ، شمس‌الدین (1362)، دیوان، به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، جلد اوّل، تهران، خوارزمی.
حسن‌دوست، محمد (1395)، فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، جلد دوم، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، آثار.
جوهری، اسماعیل بن حمّاد (1404)، الصّحاح، تحقیق احمد عبدالغفور عطّار، بیروت، دارالعلم للملایین.
جوینی، عطاملک بن محمد (1385)، تاریخ جهانگشا، تصحیح محمد قزوینی، جلد سوم، تهران، دنیای کتاب.
جهان‌ملک‌خاتون (1374)، دیوان، به کوشش پوراندخت کاشانی­راد و کامل احمدنژاد، تهران، زوّار.
خاقانی، بدیل بن علی (1382)، دیوان، به کوشش ضیاءالدین سجادی، تهران، زوّار.
                                   (1387)، تحفةالعراقین، به کوشش علی صفری آق‌قلعه، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
خواجوی کرمانی، محمود بن علی (1369)، دیوان، به اهتمام و تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران، پاژنگ.
                                   (1387)، روضة‌الانوار، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
خوارزمی، محمدبن احمد (1428)، مفاتیح‌العلوم، بیروت، دارالمناهل.
دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه، دورۀ جدید، تهران، دانشگاه تهران.
دهستانی، حسین بن اسعد (1355)، ترجمۀ فرج بعد از شدّت، با مقابله و تصحیح اسماعیل حاکمی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
رامی، شرف‌الدین حسن (1325)، انیس‌العشاق، به تصحیح و اهتمام عباس اقبال، تهران، انجمن نشر آثار ایران.
ربیع (1388)، علی‌نامه (منظومه‌ای کهن)، با مقدمۀ محمدرضا شفیعی­کدکنی و محمود امیدسالار، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
زبیدی، سید محمّدمرتضی (1414)، تاج العروس من جواهر القاموس، المجلد الثالث عشر، بیروت، دارالفکر.
زریاب خویی، عباس (1374)، آیینۀ جام، تهران، علمی.
سعدی، مصلح­الدین (1379)، کلیّات، تصحیح‌ محمدعلی فروغی، تهران، ققنوس.
سلمان ساوجی (1379)، کلیّات، مقدمه و تصحیح عباسعلی وفایی، تهران، سخن.
شادروی‌منش، محمد و نفیسه ایرانی (1396)، «تحلیل اصطلاح برات در متون دانش استیفا»، ادب فارسی، بهار و تابستان، دورۀ 7، ش 1 (پیاپی 19)، 187ـ205.
شریک امین، شمیس (1357)، فرهنگ اصطلاحات دیوانی دوران مغول، تهران، فرهنگستان ادب و هنر ایران.
ظهیر فاریابی، طاهر (1389)، دیوان، تصحیح و مقدمۀ اکبر بهداروند، تهران، نگاه.
عبید زاکانی، عبیدالله (1337)، کلیّات ، به کوشش پرویز اتابکی، تهران، زوار.
عضد یزدی (1381)، سندبادنامۀ منظوم، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدجعفر محجوب، تهران، توس.
عطار نیشابوری، فریدالدین (1396)، منطق‌‌الطیر، تصحیح و توضیح محمود عابدی و تقی پورنامداریان، تهران، سمت.
عنصرالمعالی، کیکاوس بن اسکندر (1378)، قابوسنامه، به اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران، علمی و فرهنگی.
عوفی، سدیدالدین محمد (1335)، پانزده باب جوامع‌الحکایات، به سعی و اهتمام محمد رمضانی، تهران، کلالۀ خاور.
                          (1387)، متن انتقادی جوامع‌الحکایات و لوامع‌الروایات، جزء دوم از قسم اوّل، با مقابله و تصحیح امیربانو مصفا (کریمی) و مظاهر مصفا، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد (1373)، تمهیدات، تصحیح عفیف عسیران، تهران، منوچهری.
فخر مدبّر (1354)، آیین کشورداری: شش باب بازیافته از آداب الحرب و الشجاعه، به اهتمام محمد سرور مولایی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
فقیه کرمانی، خواجه­ عماد­الدین­علی (2536)، پنج گنج، به اهتمام رکن‌الدین همایون­فرخ، تهران، دانشگاه ملی ایران.
قمر اصفهانی، نظام‌الدین محمود (1363)، دیوان، تصحیح تقی بینش،  مشهد، باران.
کوفی، علی بن حامد (1384)، فتحنامۀ سند: المعروف به چچ‌نامه، تصحیح داود پوته، تهران، اساطیر.
مافروخی، مفضّل بن سعد (1384)، محاسن اصفهان، ترجمۀ حسین بن محمد آوی، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، اصفهان، سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
مختاری غزنوی، عثمان (1341)، دیوان، به اهتمام جلال‌الدین همایی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
معزی، محمد بن عبدالملک نیشابوری (1318)، دیوان امیر معزی، به سعی و اهتمام عباس اقبال، تهران، کتابفروشی اسلامیه.
مهستی گنجوی (1377)، مهستی‌نامه، گردآوردۀ فریدون نوزاد، تهران، دنیای نو
معین، محمد (1391)،  فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر.
منهاج سراج، عثمان بن محمد (1343)، طبقات ناصری، به تصحیح عبدالحی حبیبی، جلد دوم، کابل، انجمن تاریخ افغانستان.
مولوی، جلال‌الدین محمد (1363) مکتوبات، تهران، علمی.
                          (1375)، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد نیکلسون، دفتر سوم، تهران، توس.
                          (1376)، کلیّات شمس تبریزی، به انضمام شرح حال مولوی به قلم بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، امیرکبیر.
نخجوانی، محمدهندوشاه (1976)، دستورالکاتب فی تعیین المراتب، به سعی و اهتمام عبدالکریم علی اوغلی علی‌زاده، جلد دوم، مسکو، فرهنگستان علوم جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان، انستیتوی خاورشناسی.
نزاری قهستانی، سعدالدین بن شمس‌الدین (1371)، دیوان، تصحیح مظاهر مصفا. تهران، علمی.
نسوی، محمد بن احمد (1381)، نفثة‌المصدور، تصحیح و توضیح امیرحسین یزدگردی، تهران، توس. 
نظام‌الملک، حسین بن علی (1389)، سیرالملوک، به اهتمام هیوبرت دارک، تهران، علمی و فرهنگی.
نظامی گنجه‌ای (1313)، لیلی و مجنون، به کوشش وحید دستگردی، تهران، ارمغان.
وطواط، رشیدالدین محمد (1339)، دیوان، تصحیح سعید نفیسی، تهران، کتابخانۀ بارانی.
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله (1373)، جامع‌التواریخ، تصحیح و تحشیۀ محمد روشن و مصطفی موسوی، جلد دوم، تهران، البرز.