نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه کردستان

چکیده

اسطوره‌ها نیرومند و پایدار هستند، می‌توانند با تغییر شکل در سخت‌ترین شرایط نیز به حیات خود ادامه دهند و در قالبی دیگر زنده و فعال بر جای بمانند. بسیاری از مسائل تصوف نظیر آداب و رسوم، قصّه‌ها و داستان‌های متون ادبی عرفانی، از اسطوره گرفته شده­اند یا اسطوره در آنها به­گونه‌ای تأثیر نهاده است. وجود اساطیر کهن در برخی آداب صوفیه، نشانة سازواری و انسجام این اندیشه‌ها با تعالیم صوفیّه است. به­منظور تبیین سازواری اسطوره با مباحث عرفانی، کارکرد و شیوه‌های تداوم آن را در متون عرفانی زبان فارسی تا پایان قرن هشتم بررسی کرده‌ایم. نتیجة این پژوهش نشان می‌دهد اندیشه‌های اسطوره‌ای؛ نظیر نجات‌بخشی، اشه و تقدس عناصر آب و آتش، متناسب با چارچوب اندیشه‌های عرفانی، در قالب کرامات صوفیّان به حیات خود ادامه داده­اند. ساختار کتب مقامات عرفا نیز مبتنی بر اسطورة نجات‌بخشی است. آیین‌های آشناسازی نیز به­صورت گذر آزمونی صوفیّان از آب یا آتش و در قالب کرامت جابه‌جا شده است. اهمیّت پیر، قطب و ابدال نیز شکلی از جابه‌جایی اسطوره در قالب کرامات است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Displacement and Continuity of Myths in the form of the Mystics' Keramas

نویسندگان [English]

  • teymoor malmir 1
  • naser mohebi 2

چکیده [English]

Myths are powerful and stable. They can survive in the toughest conditions by changing their shape and remain alive and active keeping their dynamicity. Much of the issues in mysticism, such as customs, tales, stories and gnostic literature, have either emanated from myth or affected by it in other ways. The existence of ancient myths in some Sufis' traditions is a sign of wholesomeness and integrity of these ideas with the teachings of Sufism. To explain the coherence of myth and mysticism, we have reviewed the functions of myth and the ways it has continued in Persian mystical texts up to the end of the eighth century. The results of this study show that mythical thoughts such as salvation, Asha, and the holiness of  water and fire as sacred elements has continued to exist according to context of mystical ideas and in the form of mystics`"Keramas"(Miracles).The structure of the mystics`"Magamas" books is also based on the myth of salvation. Initiation rites have been replaced in form of testing pass of mystics through the water or over the fire and in framework of Keramas. The importance of the characters such as Sage, Ghotb and the Abdal is also a form of displacement of myth in the form of Keramas.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Displacement of Myth
  • Keramas
  • Mystical Texts
  • Initiation
  • Asha
  • salvation
قرآن کریم (1382)، ترجمة مهدی الهی قمشه­ای، قم، دلیل ما.
ابن­جوزی، ابوالفرج (1389)، تلبیس ابلیس، ترجمة ذکاوتی قراگزلو، چاپ سوم، تهران، نشر دانشگاهی.
ابوروح، جمال‌الدین­ لطف­الله (1367)، حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، تصحیح محمدرضا       شفیعی­کدکنی، چاپ دوم، تهران، سخن.
افراسیاب­پور، علی­اکبر (1389)، «عرفان و اسطوره­شناسی مرگ»، عرفان اسلامی (ادیان و عرفان)، سال 7، ش 26، 13- 29.
افلاکی، شمس­الدین احمد (1393)، مناقب‌العارفین، تصحیح تحسین یازیچی، چاپ پنجم، تهران، دنیای کتاب.
الیاده، میرچا (1368)، آیین‌ها و نمادهای آشناسازی، ترجمة نصرالله زنگویی، تهران، آگاه.
الیاده، میرچا (1386)، چشم‌اندازهای اسطوره، ترجمة جلال ستاری، چاپ دوم، تهران، توس.
امامی، نصرالله و نوشین مالگرد (1391)، «اسطورة جام جم و عرفان اسلامی»، پژوهش­های ادب عرفانی (گوهر گویا)، سال 6، ش 22، 1- 24.
امیرمغزّی، محمدعلی (1374)، «نکاتی چند دربارة تعابیر عرفانی شاهنامه»، تن پهلوان و روان خردمند، ویراستة شاهرخ مسکوب، تهران، طرح نو، 94- 102.
امین، سیدحسن (1378)، بازتاب اسطورة بودا در ایران و اسلام، تهران، میرکسری.
ایونس، ورونیکا (1373)، اساطیر هند، ترجمة باجلان فرخی، تهران، اساطیر.
بایار، ژان‌ـ‌پیر (1376)، رمزپردازی آتش، ترجمة جلال ستاری، تهران، مرکز.
بهار، مهرداد (1381)، پژوهشی در اساطیر ایران، چاپ چهارم، تهران: آگه.
پیادۀ­کوهسار، ابوالقاسم (1386)، «بررسی تطبیقی ریته و اشه در هند و ایران باستان»، پژوهشنامة ادیان، سال اوّل، ش دوم، 59- 89.
تاج­بخش، پروین و دیگران (1392)، «بازنمون فراروایت نجات­بخشی عرفان اسلامی در گفتمان و روایت تذکرةالاولیاء عطار»، ادبیّات عرفانی دانشگاه الزهرا، سال 5، ش 9، 43- 71.
ثاقب‌فر، مرتضی (1377)، شاهنامة فردوسی و فلسفة تاریخ ایران، تهران، قطره و معین.
جام­نامقی، شیخ­الاسلام­ ابونصر احمد (1372)، روضةالمذنبین و جنة‌المشتاقین، تصحیح علی فاضل، چاپ دوم، تهران، مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
جامی، عبدالرحمن (1376)، سلامان و ابسال، تصحیح زهرا مهاجری، تهران، نی.
جامی، عبدالرحمن (1390)، نفحات‌الأنس من حضرات‌القدس، تصحیح محمود عابدی، چاپ ششم، تهران، سخن.
حاج­آقابابایی، محمدرضا و امیر نصری (1389)، «تکوین شخصیت قهرمان در چهار روایت از تذکرةالاولیا»، زبان و ادب پارسی، ش 46، 123- 143.
دوستخواه، جلیل (1370)، گزارش و پژوهش اوستا، تهران، مروارید.
دیلمی، ابوالحسن (1363)، سیرت شیخ­ کبیر ابوعبدالله ابن خفیف شیرازی، ترجمة رکن­الدین­یحیی بن جنید شیرازی، تصحیح ا. شیمل- طاری، تهران، بابک.
راستگو، محمد (1387)، «از اسطوره تا عرفان»، مطالعات عرفانی، سال 3، ش 6، 53- 78.
راشدمحصل، محمّدتقی (1369)، نجات‌بخشی در ادیان، تهران، مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
زادسپرم (1366)، گزیده­های زادسپرم، ترجمة محمّدتقی راشدمحصل، تهران، مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
زیعور، علی (1984)، الکرامة الصوفیّة و الاسطورة و الحلم (القطاع الاواعی فی الذات العربیة)، الطبعة الثانیة، بیروت، دار الاندلس.
سعدی شیرازی، مشرف­الدین (1379)، بوستان، تصحیح غلامحسین یوسفی، چاپ ششم، تهران، خوارزمی.
سلطان­ولد (1376)، انتهاءنامه، تصحیح محمدعلی خزانه‌دارلو، تهران، روزنه.
شفیعی­کدکنی، محمدرضا (1388)، نوشته بر دریا (ابوالحسن خرقانی)، چاپ چهارم، تهران، سخن.
شفیعی­کدکنی، محمدرضا (1392)، زبان شعر در نثر صوفیّه (درآمدی به سبک‌شناسی نگاه عرفانی)، تهران، سخن.
شفیعی­کدکنی، محمدرضا (1393)، درویش ستیهنده (از میراث عرفانی شیخ جام)، چاپ چهارم، تهران، سخن.
شیری، قهرمان (1390)، «کرامت‌های تخیلی در تصوف»، زبان و ادبیّات فارسی، سال 19، ش 70، 63-106.
صادقی­شهپر، رضا (1389)، «صور نوعیۀ کرامات اولیا در میان معجزات و قصص انبیا»، ادبیّاتعرفانیواسطورهشناختی، سال 6، ش 19، 47- 65.
صدری­نیا، باقر و محمدابراهیم­ پورنمین، (1393) «دگرگونی گسترة کرامات در مناقب نامه‌های مشایخ تصوف»، ادبیّاتعرفانیواسطوره­شناختی، سال 10، ش 37، 145- 182.
عباسی، حبیب­الله (1387)، «حکایت‌های عرفانی و نقش آنها در گفتمان منثور صوفیّانه»، پژوهشنامة علوم انسانی، ویژه­نامة زبان و ادبیّات فارسی 2، ش 58،  123- 144.
عطارنیشابوری، فریدالدین (1379)، تذکرةالاولیا، چاپ هشتم، تهران، بهزاد.
عطارنیشابوری، فریدالدین (1388)، الهی‌نامه، تصحیح محمدرضا شفیعی­کدکنی، چاپ پنجم، تهران، سخن.
غزنوی، سدیدالدین­محمد (1388)، مقامات ژنده‌پیل، تصحیح حشمت مؤید، چاپ چهارم، تهران، علمی و فرهنگی.
فرای، نورتروپ (1377)، تحلیل نقد، ترجمة صالح حسینی، تهران، نیلوفر.
فردوسی، ابوالقاسم (1389)، شاهنامه، تصحیح جلال خالقی­مطلق، چاپ سوم، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
فرنبغ­دادگی (1390)، بندهش، ترجمة مهرداد بهار، چاپ چهارم، تهران، توس.
فریزر، جیمزجرج (1383)، شاخة زرین (پژوهشی در جادو و دین)، ترجمة کاظم فیروزمند، تهران، آگه.
قائمی، فرزاد و دیگران (1388)، «تحلیل نقش نمادین اسطورۀ آب و نمادهای آن در شاهنامۀ فردوسی براساس روش نقد اسطوره‌ای»، جستارهای ادبی، ش 165، 47- 68.
قلی‌زاده، خسرو (1387)، فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایة متون پهلوی، تهران، کتاب پارسه.
کاسیرر، ارنست (1378)، فلسفة صورت‌های سمبلیک، ترجمة‌ یدالله موقن، تهران، هرمس.
کاسیرر، ارنست (1366)، زبان و اسطوره، ترجمة محسن ثلاثی، تهران، قطره.
کمبل، جوزف (1389)، اساطیر مشرق زمین، چاپ دوم، تهران، جوانة رشد.
گیرشمن، رومن (1385)، تاریخ ایران از آغاز تا اسلام، ترجمة محمود بهفروزی، چاپ سوم، تهران، جامی.
مالمیر، تیمور (1388)، «پایان ناتمام مثنوی»، زبان و ادب فارسی، سال 52، ش 209، 99-113.
مالمیر، تیمور (1387)، «تحول افسانه‌ای عارفان»، زبان و ادب فارسی، سال 51، ش 204، 171-194.
مدنی، امیرحسین و دیگران (1389)، «شیخ­احمد جام و افسانة کرامات»، ادب­پژوهی، سال4، ش13، 85-108.
مزداپور، کتایون (1386)، داغ گل سرخ و چهارده گفتار دیگر دربارة اسطوره، چاپ دوم، تهران، اساطیر.
مستملی­بخاری، ابوابراهیم اسماعیل (1363)، شرح­ التعرف لمذهب التصوف، ربع اوّل، تصحیح محمد روشن، چاپ اول، تهران، اساطیر.
مستملی­بخاری، ابوابراهیم اسماعیل (1365)، شرح التعرف لمذهب التصوف، ربع سوم، تصحیح محمد روشن، تهران، اساطیر.
مظفری، علیرضا (1388)، «کارکرد مشترک اسطوره و عرفان»، ادبیّات عرفانی دانشگاه الزهرا، سال اوّل، شمارة 1، 149- 167.
مقدسی، ابونصرمطهر (1386)، آفرینش و تاریخ، ترجمة محمدرضا شفیعی­کدکنی، چاپ سوم، تهران، آگه.
مورنو، آنتونیو (1388)، یونگ؛ خدایان و انسان مدرن، ترجمة داریوش مهرجویی، چاپ پنجم، تهران، مرکز.
موسوی، جلال (1394)، «بررسی کرامت و کارکردهای آن در متون متقدم صوفیّه»،ادبیّاتعرفانیواسطوره­شناختی، سال 11، ش40، 291- 318.
مولوی، جلال‌الدین محمد (1368)، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، تهران، مولی.
میبدی، ابوالفضل­ رشیدالدین (1361)، کشف‌الأسرار و عدةالأبرار، تصحیح علی‌اصغر حکمت، چاپ سوم، تهران، امیرکبیر.
میرفخرایی، مهشید (1390)، روایت پهلوی (آوانویسی، برگردان فارسی، یادداشت­ها و واژه­نامه)، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
میهنی، محمد بن منور (1366)، اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید، تصحیح محمدرضا   شفیعی­کدکنی، تهران، آگاه.
نجم­ رازی، عبدالله (1365)، مرصادالعباد، تصحیح محمدامین ریاحی، چاپ دوم، تهران، علمی و فرهنگی.
نسفی، عزیزالدین (1371)، الإنسان الکامل، چاپ سوم، تهران، طهوری.
هجویری، علی بن عثمان (1383)، کشف­المحجوب، تصحیح محمود عابدی، تهران، سروش.
هزار حکایت صوفیّان (1389)، براساس دستنویس کهن 673 هـ.ق (مؤلف ناشناخته)، تصحیح حامد خاتمی‌پور، تهران، سخن.
همدانی، امید (1388)، «حماسه، اسطوره و تجربة عرفانی، خوانش سهروردی از شاهنامه»، نقد ادبی، سال 2، ش 7، 137- 163.
یوسفی، ماشاءالله (1387)، «بازنمایی گفتار نظم الهیّات اخلاقی زرتشت در بایسته‌های شاهی آرمانی ایران»، فصلنامۀ سیاست، دورۀ 38، ش 2، 299- 321.