روش‌شناسی هجویری در تعریف و نقد اصطلاحات تصوف

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهرکرد

چکیده

هجویری در تعاریف خود از مبانی و اصطلاحات تصوف، ضمن پایبندی به سنت­های پیشین از روشی خاص نیز بهره گرفته است که می­تواند تفاوت­های نگاه وی به این مقولات را توجیه کند. هدف این مقاله بررسی اصول روش­شناختی هجویری به منظور تحلیل رویکرد وی در تعریف اصطلاحات تصوف است. مهم­ترین اصول روش­شناختی در کشف ­المحجوب عبارت از محوریت فنا و تأکید بر محدودیت­های ذاتی بشری است. هجویری در بخش­های مختلف تعریف، تفسیر، مقایسه و نقد اصطلاحات تصوف، با تکیه بر یکی از این اصول دیدگاه­های خود را بیان کرده است. وی در تعریف اصطلاحات و در نقد کارآیی آنها، بیشتر بر اصل نخست؛ در نقد تعاریف دیگران، بیشتر بر اصل دوم و در مقایسة اصطلاحات، بر هر دو اصل تکیه می­کند. اصول یاد شده به تأویل­های هجویری از آیات، تمثیل­ها و داستان­واره­ها نیز جهت می­دهد. این اصول، ارتباطی معنایی را میان اصطلاحات تصوف در کشف ­المحجوب آشکار می­کند و نگاه هجویری را در مرز دو وجه تعریف­پذیری و تعریف­ناپذیری اصطلاحات در نوسان نگاه می­دارد.

کلیدواژه‌ها


ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی (1368)، تلبیس ابلیس، ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، نشر دانشگاهی.
ابوطالب مکی، محمد بن علی (2001)، قوت‌القلوب: فی معاملة‌المحبوب و وصف طریق‌المرید الی مقام‌التوحید، حققه و قدم له و علق حواشیه محمود ابراهیم ‌محمد الرضوانی، قاهره، دارالتراث.
انصاری، شهره (1389)، «بررسی و تحلیل و نقد اصطلاحات صوفیه در کشف ­المحجوب هجویری»، کاوش­نامه، سال 11، ش 20، 87- 116.
زرین­کوب، عبدالحسین (1381)، ارزش میراث صوفیه، تهران، امیرکبیر.
سراج طوسی، ابی نصر (1960)، اللمع فی التصوف، حققه و قدم له و خرج احادیثه عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور، مصر، دارالکتب الحدیثه.
عظیمی یان­چشمه، الهه و محمود عابدی (1393)، «تحلیل معناشناسیک و ریخت­شناسیک جدل­گونه­های هجویری»، پژوهش­های ادب عرفانی، شماره 26، 19- 58.
غزالی، محمد بن محمد (1387)، کیمیای سعادت، جلد 1، به کوشش حسین خدیو جم، تهران، علمی- فرهنگی.
فولادی، علیرضا (1389)، زبان عرفان، تهران، سخن و فراگفت.
قشیری، عبدالکریم بن هوازن (1385)، رسالة قشیریه، ترجمة ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران، علمی- فرهنگی.
کلاباذی، ابوبکر محمد بن اسحاق (1994)، التعرف لمذهب اهل التصوف، ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ و اه‍ت‍م‍ام‌ ارث‍رج‍ون‌ ارب‍ری‌، قاهره، مکتبة الخانجی.
مستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل بن محمد (1365)، شرح التعرف لمذهب التصوف، جلد 3، مقدمه، تصحیح و تحشیة محمد روشن، تهران، اساطیر.
میرباقری فرد، سید علی­اصغر و مهدی رضایی (1389)، «جایگاه صحو و سکر در مکتب عرفانی بغداد و خراسان»، ادب و زبان، شماره 28، 339- 359.
هجویری، علی بن عثمان (1384)، کشف ­المحجوب، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران، سروش.
یوسف­پور، محمدکاظم (1380)، نقد صوفی: بررسی انتقادی تاریخ تصوف با تکیه بر اقوال صوفیان تا قرن هفتم هجری، تهران، روزنه.