کاربرد ضرب‌المثل‌های فارسی در غزلیات بیدل

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس

2 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

مَثَل به ­عنوان «ستون فرهنگ مردم» و یکی از اقسام ادبی، همواره محل توجه شاعران بوده است تا جایی که کاربرد آن به همراه تمثیل و استشهاد، یکی از ویژگی­‌های سبکی در تاریخ ادب فارسی به‌شمار می­آمده است. در دوره‌های تاریخی ادب فارسی، رویکرد شاعران به مَثَل یکسان نبوده است و هر چه خط سیر تاریخ ادبیات را از آغاز تاکنون ادامه می‌دهیم، در سده­‌های اخیر، به دلیل پیوند بیشتر ادبیات با زبان و فرهنگ عامّه، این رویکرد پر رنگ‌تر می‌شود. سبک هندی را می‌توان نقطة عطف کاربرد مثل در ادب فارسی دانست که آن را به یکی از معیارهای سنجش توانمندی شاعران تبدیل کرد و شاعران این دوره، افزون بر انعکاس امثال رایج در اشعار خود، در این موضوع نوآوری و مثل‌های تازه‌ای در ادب فارسی رونمایی کردند. بیدل از جمله شاعرانی است که مثل در اندیشة او جایگاهی ویژه دارد و کمتر غزلی از اوست که مثلی را در خود جای نداده باشد. این پژوهش در پی آن است تا با بررسی میزان و چگونگی تأثیرپذیری بیدل از امثال فارسی، نمونه‌هایی از ارسال مثل‌ها و ابیات مثل شدة او به‌ دست دهد. روش پژوهش به صورت اسنادی و با استفاده از امکانات کتابخانه‌ای و شیوة تحلیل محتوا و طبقه‌بندی داده‌هاست.

 
*. این مقاله مستخرج از طرح بازتاب ضرب‌المثل‌ها در دیوان پنجاه شاعر است که در صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور انجام شده است.

کلیدواژه‌ها


اخگر، احمد (1318)، امثال منظوم، روزنامهکانون شعرا.
آرزو، عبدالغفور (1387)، در خانة آفتاب، تهران، سورة مهر.
امین‌پور، قیصر، (1388)، آیینه­های ناگهان، تهران، افق.
بیدل دهلوی، میرزا عبدالقادر (1341)، کلیّات بیدل، با مقدّمة خلیل‌الله خلیلی، کابل، دپوهنی مطعبه.
جامی، عبدالرّحمن (1362)، کلیّات، تهران، کتاب­فروشی هدایت.
حزین لاهیجی، محمّدعلی ‌بن ابی‌طالب (1387)، دیوان، تصحیح بیژن ترقّی، ویرایش سیّد وحید سمنانی، تهران، سنایی.
حسینی، حسن (1376)، بیدل، سپهری و سبک هندی، تهران، سروش.
خرمی، حسین (1373)، ضربالمثلهای منظوم، قم، خرم.
خضرایی، امین (1382)، فرهنگ‌نامة امثال­ و­ حکم فارسی، شیراز، نویدشیراز.
ذوالفقاری، حسن (1385)، «کتاب­شناسی ضربالمثلهای فارسی»،مطالعات ایرانی، کرمان، زمستان،ش 9، 53-79.
                                 (13۹۱)، «کاربرد ضرب­المثل در شعر شاعران ایرانی»، پژوهش­نامة زبان و گوهر گویا، بهار ، 16 (پیاپی 21)، 95- 122.
                                 (1388)، فرهنگ جامع ضرب­المثل­های فارسی، تهران، معین.
رادویانی، محمد بن عمر (1949ترجمان البلاغه، به اهتمام احمد آتش، استانبول، چاپ­خانة ابراهیم.
سعدی، مشرف‌‌الدّین مصلح بن عبدالله (1371)، کلیات، مقدّمة عبّاس اقبال آشتیانی، تهران، علم.
سلجوقی، صلاح‌الدّین (1388)، نقد بیدل،‌ تهران، عرفان.
سلمان ساوجی، جمال‌الدّین (1389)، کلیّات، تصحیح عبّاسعلی وفایی، تهران، سخن.
سیّدای نسفی، میرعابد (1382)، دیوان، به اهتمام حسن رهبری، تهران، الهدی.
شعاعی،حمید (1351)، امثال شعر فارسی،تهران، گوتنبرگ.
شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1387)، شاعر آینه‌ها، تهران، آگه.
شهریار، محمّدحسین (1371)، کلیّات، تهران، نگاه.
صائب تبریزی، میرزا محمّدعلی (1383)، دیوان، تهران، علم.
طغرل احراری، محمّد نقیب (1334)، دیوان طغرل احراری، به اهتمام ملاّ احمد خان رونق، چاپ سنگی بخارا.
کاظمی، محمّدکاظم (1387)، کلید در باز (رهیافت‌هایی در شعر بیدل)، تهران، سورة مهر.
کلیم کاشانی، ابوطالب (1387)، دیوان کلیم کاشانی، تصحیح حسین پرتو بیضایی، ویرایش سیّدمحسن آثارجوی، تهران، سنایی.
محِّمدی برازجانی، محمود (1374)، ارسالمثل یا امثال و حکم در شعر حافظ، تهران، مفید.
مزارعی، زهرا (1376)، امثال سائر و پندهای موزون، شیراز، لوکس.
معلّم دامغانی، علی (1386)، رجعت سرخ ستاره، تهران، سورة مهر.
منصور مؤید، علیرضا (1373)، ارسالمثل در شاهنامه فردوسی، تهران، سروش.
مولوی، جلال‌الدّین محمّد (2536)، کلیّات دیوان شمس تبریزی، با مقدّمه و تصحیح محمّد عبّاسی، تهران، طلوع.