وزن درشعر و موسیقی (پژوهشی در مبانی عروض و ایقاع)

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی گروه موسیقی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران

2 عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

3 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی

چکیده

ایقاع، میزان موسیقیِ موزون است؛ چنان‌که عروض میزان کلام منظوم است. ایقاع مانند عروض، دارای اوزانی است که آن­ها را در اصطلاح موسیقی قدیم ایران، ادوار یا ادوار ایقاعی گویند. ادوار ایقاعی از ارکان و ارکان نیز از نقره یا ضربه تشکیل شده‌ که این ضربات معادل حرف در شعر است. زمان‌های میان نقرات، تعیین‌کنندة وزن ایقاعی هستند. در این پژوهش علم ایقاع و عروض و کلیة نقاط مشترک و نیز تفاوت­هایی که آن‌ها در تقسیمات خود با یکدیگر دارند؛ اعمّ از تاریخچه، واضع و گاه سبب تسمیة بخش‌های مختلف بررسی شده است. نکته‌ها و پیشنهادهایی نیز با توجه به ایقاع که قابل استفاده در عروض به‌ نظر می‌رسد، همراه با مطابقت بخش‌های مختلف ارائه می‌شود. برای بررسی ایقاع و عروض، آن‌ها را طبق کتاب‌های قدیم موسیقی ایرانی و عروض سنتی شرح دادیم. میزان امکان مطابقت عروض و ایقاع و ظرفیت‌‌های به ‌دست‌ آمده، از یافته‌های این پژوهش است که به شناخت بهتر وزن درونی و موسیقیِ شعر می‌انجامد و به کاربرد بهتر کلام در موسیقی کمک می­کند. ایقاع و عروض را می‌توان از یک سرچشمه دانست که در دو حوزة شعر و موسیقی پدیدار شده‌اند؛ چنان‌که واضع هر دو را نیز خلیل ‌بن احمد فراهیدی می‌‌دانند.

کلیدواژه‌ها


ابن منظور (1408- 1998م)، لسان العرب، نسق و علق علیه و وضع فهارسه علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
الارموی البغدادی، صفی‌الدین عبدالمؤمن (1380)، کتاب الادوار فی الموسیقی، مترجم ناشناخته، تهران، میراث مکتوب.
                                                                    (1385)، الرسالة الشرفیة فی النسب التالیفیة، ترجمة بابک خضرایی، تهران، فرهنگستان هنر.
الرازی، شمس­الدین محمد (1387)، المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح محمد قزوینی و محمد مدرس رضوی، تهران، زوّار.
بینش، تقی (1371)، سه رسالة فارسی در موسیقی؛ موسیقی دانشنامة علایی(ابن سینا)، موسیقی رسائل اخوان‌الصفا، کنزالتحف (حسن کاشی)، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
خضرایی، بابک (پاییز 1383)، «ایقاع و دورهای ایقاعی در رسالات صفی‌الدین ارموی»، خیال، فرهنگستان هنر،  شماره 11، 46- 57.
دهخدا، علی اکبر (1372)، لغت‌نامه، زیر نظر محمد معین و سیدجعفر شهیدی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
شفیعی­کدکنی، محمدرضا (1388)، موسیقی شعر، ویرایش سوم، تهران، آگاه.
شمیسا، سیروس (1386)، فرهنگ عروضی، ویرایش چهارم، تهران، نشر علم.
طوسی، نصیرالدین و محمد سعدالله مرادآبادی (1389)، معیارالاشعار (در علم عروض و قافیه) و میزان‌الافکار فی شرح معیارالاشعار، تصحیح محمد فشارکی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
فارابی، ابونصر محمد (1375)، کتاب موسیقی کبیر، ترجمه آذرتاش آذرنوش، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
گرجی، عبدالله (82-1381)، «ترجمه و بررسی کتاب ایقاعات ابونصر فارابی و مقایسه با ترجمة آلمانی موجود»، پایان‌نامة کارشناسی، پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران.
مراغی، عبدالقادر (1356)، مقاصدالالحان، به اهتمام تقی بینش، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ناتل خانلری، پرویز (1386)، وزن شعر فارسی، تهران، توس.