درآمدی بر جریان روشنفکری ایران با تأکید بر ادبیّات داستانی معاصر

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسنده

استادیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه علّامه طباطبائی

چکیده

بیداری تاریخی روشنفکران ایرانی، با پیروزی انقلاب مشروطه به اوج خود رسید و در مسیر تازه‌ای افتاد. از جمله عرصه‌هایی که تحوّلات این جریان در آن انعکاس یافته، گونة ادبیّات داستانی است، که در این مقاله کوشیده‌‌ایم تأثیرات ارتباط متقابل این دو جریان فکری و فرهنگی را بررسی کنیم. تأمّلات روشنفکری، همسویی معناداری با مفاهیم مطرح در آثار داستانی معاصر دارند، که بررسی روابط و تأثیرگذاری‌های متقابل آنها می‌‌تواند در کشف ظرفیّت‌های ادبیّات داستانی معاصر ایران راهگشا باشد.
در پژوهش حاضر، بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای و به شیوۀ استقرایی، سیر مکتب روشنفکری ایران را طبق جهت‌گیری‌های عمدة روشنفکران، به سه دوره تقسیم کرده‌‌ایم و به فراخور وضع
سیاسی ـ اجتماعی زمانه، داده‌هایی متناسب با آن‌جهت‌گیری‌ها در متون داستانی آن دوره به دست داده‌ایم. یافته‌‌ها نشان می‌دهد نسل‌های روشنفکران ایرانی و آثار داستانی هم‌دورة آنها، آزمون و خطاهایی را برای گذار کشور از عقب‌ماندگی تاریخی از سر گذرانده‌اند، امّا همگی در رسیدن به آرمان‌شهر خود ناکام مانده‌اند، که بخش عمده‌ای از ادبیّات داستانی معاصر نیز ترسیم وجوه مختلف همین ناکامی‌هاست. این ادبیّات، آیینة تمام‌نمای تجربة روشنفکری ایران است و به نظر می‌رسد شناخت دقیق این دو تجربة فکری و فرهنگی، راه مناسبی برای شناختن چهرة گذشته و امروز ایرانیان باشد

کلیدواژه‌ها


منابع
آبراهامیان، یرواند (1387)، ایران بین دو انقلاب، ترجمة احمد گل‌محمّدی و محمّدابراهیم فتّاحی ولیلایی، چاپ چهاردهم، تهران، نی.
آجدانی، لطف‌الله (1387)، روشنفکران ایران در عصر مشروطیّت، چاپ دوم، تهران، اختران.
آخوندزاده، فتحعلی (1349)، تمثیلات: شش نمایشنامه و یک داستان، ترجمة محمّدباقر قراجه‌داغی، چاپ دوم، تهران، خوارزمی.
ـــــــــ (1351)، مقالات، گردآورنده: باقر مؤمنی، چاپ اوّل، تهران، آوا.
ـــــــــ (1364) مکتوبات، مقدّمه و تصحیح از م. صبحدم (محمّدجعفر محجوب)، چاپ اوّل، آلمان، مرد امروز.
آدمیّت، فریدون (1340)، فکر آزادی و مقدّمة نهضت مشروطیّت، چاپ اوّل، تهران، سخن.
آشوری، داریوش (1384)، ما و مدرنیّت، چاپ سوم، تهران، صراط.
ـــــــ (1389)، پرسه‌ها و پرسش‌ها، چاپ دوم، تهران، آگه.
امین، سیّد‌‌حسن (1384)، «درآمدی بر ادبیّات داستانی»، حافظ، شمارة بیستم، آبان.
جهانبگلو، رامین (1388)، موج چهارم، ترجمة منصور گودرزی، چاپ ششم، تهران، نی.
حجّاریان، سعید (1384)، «مشروطه و ضدّ مشروطه»، بازتاب اندیشه، شمارۀ شصت‌وپنجم، شهریور.
شمس لنگرودی، محمّد (1387)، تاریخ تحلیلی شعر نو، جلد اوّل، چاپ پنجم، تهران، مرکز.
صنعتی، محمّد (1388)، «دربارة روشنفکری دهة چهل»، مصاحبه‌گر: سیروس علی‌نژاد، بخارا، شمارة هفتادویکم، خرداد و شهریور.
طالبوف، عبدالرّحیم (1346)، کتاب احمد، چاپ اوّل، تهران، امیرکبیر.
ــــــــ (2536)، مسالک المحسنین، مقدّمه‌ و‌ حواشی: باقر مؤمنی، چاپ دوم، تهران، شبگیر.
کاتم، ریچارد، و دیگران(1379)، نفت ایران، جنگ سرد و بحران آذربایجان، ترجمۀ کاوه بیات، چاپ اوّل، تهران، نی.
کِدی، نیکی‌آر (1387)، ایران دوران قاجار و برآمدن رضاخان، ترجمۀ مهدی حقیقت‌خواه، چاپ سوم، تهران، ققنوس.
کرمانی، ناظم‌الاسلام (1357)، تاریخ بیداری ایرانیان، به اهتمام علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، بخش دوم، چاپ اوّل، تهران، لوح.
کسروی، احمد (1387)، تاریخ مشروطة ایران، چاپ چهارم، تهران، نگاه.
مجابی، جواد (1381)، شناختنامة ساعدی، چاپ دوم، تهران، قطره.
مرادی صومعه‌‌سرایی، غلامرضا (1386)، «مروری بر ادبیّات داستانی ایران»، نامۀ پارسی، شمارۀ چهل‌ودوم، بهار و تابستان.
مراغه‌ای، زین‌العابدین (2537)، سیاحتنامة ابراهیم‌بیگ، مقدّمه و حواشی: باقر مؤمنی، چاپ اوّل، تهران، سپیده.
مرتضائیان آبکنار، حسین (1387)، معرّفی و بررسی آثار داستانی و نمایشی از 1250 تا 1300 شمسی، چاپ اوّل، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
مسکوب، شاهرخ (1373)، داستان ادبیّات و سرگذشت اجتماع، چاپ اوّل، تهران، فرزان روز.
موریه، جیمز (1348)، سرگذشت حاجی بابای اصفهانی، ترجمة میرزا حبیب اصفهانی، تصحیح محمّدعلی جمالزاده، چاپ اوّل، تهران، امیرکبیر.
میرعابدینی، حسن (1386)، صد سال داستان‌نویسی، جلد اوّل، تهران، چشمه.
وکیلی، سیامک (1377)، «دو نگاه: ادبیّات معاصر ایران و تراژدی هویّت»، ادبیّات داستانی، شمارۀ چهل‌وششم، بهار.