ادب فارسی

شماره جاری

بر اساس شماره‌های نشریه

بر اساس نویسندگان

بر اساس موضوعات

نمایه نویسندگان

نمایه کلیدواژه ها

درباره نشریه

اهداف و چشم انداز

اعضای هیات تحریریه

اصول اخلاقی انتشار مقاله

بانک ها و نمایه نامه ها

پیوندهای مفید

پرسش‌های متداول

فرایند پذیرش مقالات

اخبار و اعلانات

اطلاعات آماری نشریه

شرایط پذیرش مقاله

شیوه ارجاع نویسی و منبع نویسی

راهنمای دریافت شناسه ارکید

تعارض منافع

تعهد اثر

نمونه کار

هزینه انتشار

راهنمای پابلونز

داوران

بحث از ریشه‌های مشّائی آراء کلامی ناصرخسرو: جوهر و عرض

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران

10.22059/jpl.2025.395937.2311

چکیده

ناصرخسرو مکرّر به دانش خود از فلسفه و حکمت بالیده است و به همین دلیل، پایه و مایۀ خود را برتر از شاعران و دبیران هم‌عصر خود دانسته است. با این حال، چهرۀ او در مقام یک متفکّر، همواره زیر سایۀ بلند شاعریِ او قرار داشته است. از این گذشته، به‌سببِ موقعیت تاریخی وی و نیز زبان فارسی آثارش، به اندیشه‌های فلسفی و آراء کلامی او کمتر از آراء و افکار داعیان عربی‌نویس پیش از او توجّه شده است. در این مقاله کوشیده‌ایم چهرۀ حکیمانۀ او را از سایه درآوریم و با مقایسۀ سخنان او در مبحث جوهر و عرض در آثار منثورش، به‌ویژه زاد المسافر، با آنچه در دانشنامۀ علائی ابن سینا در این زمینه آمده است، نشان بدهیم که چگونه از میراث حکمت مشّاء در پروردن آراء کلامی خود بهره برده است و از این مبحث فلسفی چگونه در الهیّات تنزیهی و سلبی اسماعیلی استفاده کرده است. همچنین نشان داده‌ایم که یکی از علل مخالفت اسماعیلیان با فیلسوفان را باید در همین مبحث فلسفی جست. ضمناً بازتاب برخی از این عقاید او را در اشعارش نشان داده‌ایم تا بر این واقعیت تأکید کرده باشیم که حکمت او از شعرش جدا نیست و فهم نظم او بی مدد نثر او میسّر نه.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

On the peripatetic Origins of Nāser-e Khosrow's Theology: Substance and Accident

نویسندگان [English]

  • Pedram Shahbazi
  • Ahmad Ahmadi

The Department of Persian Language and Literature, University of Tehran

چکیده [English]

Nāser-e Khosrow has repeatedly boasted of his philosophical knowledge, often dismissing his contemporary poets and dabirs as inferior. Yet, his poetic persona has long overshadowed his reputation as a theologian. Furthermore, due to his historical context and Persian-language corpus, his theological and philosophical ideas have been studied far less than those of his predominantly Arabic-writing predecessors. This disparity stems partly from the marginalization of Persian philosophical texts in classical Islamic scholarship. This paper examines the theological dimensions of his work by comparing his discourse on Substance and Accident—a foundational concept in Aristotelian metaphysics—particularly in Zād al-Musāfir (his most significant philosophical work), with Ibn Sinā’s treatment of the same subject in Dānish-nāma-yi ‘alāyī (the latter’s sole work originally composed in Persian). Through this analysis, we demonstrate how Nāser-i Khusrow strategically engaged with Peripatetic thought to articulate his theological arguments, repurposing its frameworks to advance the Ismailis’ apophatic theology. We contend that the Ismailis’ intellectual disputes with philosophers are rooted in these reinterpretations. By highlighting philosophical reflections on Substance and Accident in his poetry, we argue that his philosophical expertise is inextricable from his poetic identity and that interpreting his verse requires close engagement with his prose—an approach many commentators of his poetry have overlooked or neglected, resulting in fragmented readings of his interdisciplinary legacy

کلیدواژه‌ها [English]

  • Nāser-e Khosrow
  • Ibn Sinā
  • Substance and Accident
  • Ismaili theology
  • The Peripatetic School
  • Zād al-Musāfir
  • Dānish-nāma-yi ‘alāyī
مراجع
ابن سینا، حسین بن عبداللّه (1366). کتاب الحدود. به تصحیح أ. م. جواشون و ترجمۀ مهدی فولادوند، تهران: سروش.
______________  (1383). الهیّات دانشنامۀ علائی. به تصحیح دکتر محمّد معین، همدان، تهران: دانشگاه بوعلی سینا و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
______________ (2005). الشفاء: الإلهیات. ترجمۀ M. E. Marmura. Provo, Utah: Brigham Young University Press.
______________ (1392). اشارات و تنبیهات. (ح. ملک‌شاهی، مترجم) تهران: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران (انتشارات سروش).
اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل (1400 ه.ق.). مقالات الإسلامیّین و اختلاف المصلّین. به تصحیح ه. ریتر، بیروت، لبنان: دار النشر فرانز شتاینر.
انصاری قمی، حسن (1385). «فلسفۀ طبیعی معتزلیان مُطرِّفی». کتاب ماه دین. ش 102 و 103، فروردین و اردیبهشت، 4-17.
دفتری، فرهاد (1397). تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان روز.
_______ (1394). مختصری در تاریخ اسماعیلیه، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان روز.
رجبی، محمّدرضا (1380). «زندگی و اندیشه‌های ناصرخسرو»، اسماعیلیه (مجموعه مقالات)، گروه مذاهب اسلامی، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
سجستانی، ابویعقوب (1398). کشف المحجوب. با مقدّمۀ هانری کربن، ویراست چهارم، تهران: طهوری.
__________  (1432 ه.ق.). المقالید الملکوتیة. به تصحیح ا. پوناوالا، تونس: دار الغرب الإسلامی.
شهیدی، سید جعفر (1353). «عقاید کلامی ناصرخسرو»، یغما، ش. 318، اسفند: 705-711.
قبادیانی بلخی، ناصرخسرو (1384). زاد المسافر. به تصحیح و تحقیق سید محمّد عمادی حائری، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
قبادیانی مروزی یمگانی، ابومعین ناصرخسرو. (1363). جامع الحکمتین. به تصحیح و مقدّمۀ، دکتر محمّد معین و پروفسور هنری کربین، تهران: کتابخانۀ طهوری.
قبادیانی، ناصرخسرو . (1397). خوان الاخوان. تصحیح سید علی‌اصغر میرباقری‌فرد و احسان رئیسی، تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
مروزی قبادیانی، ناصرخسرو. (1390). گشایش و رهایش. با تصحیح و مقدّمۀ سعید نفیسی، تهران: اساطیر.
مادلونگ، ویلفرد (1372). «نظرگاه‌های فلسفی کلام اسماعیلی»، ترجمۀ علی‌اصغر شیری، کیهان اندیشه، ش 49، مرداد و شهریور، 97-105.
ناصرخسرو. (1368). دیوان. به تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقّق، تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
نبی‌لو، علیرضا. (1390). «بررسی معارضه‌های فلسفی ناصرخسرو در زاد المسافرین»، پژوهش‌های فلسفی-کلامی. سال دوازدهم، ش سوم، ش پیاپی 47، بهار، 171-197.
نیشابوری، محمّد بن سرخ. (1334). شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم احمد بن حسن جرجانی. به تصحیح محمّد معین و هنری کربین، تهران: بخش ایران‌شناسی انستیتو ایران و فرانسه.
هانسبرگر، آلیس سی. (1390). ناصرخسرو، لعل بدخشان: تصویری از شاعر، جهانگرد، و فیلسوف ایرانی. به ترجمۀ فریدون بدره‌ای تهران: نشر فرزان روز.
واکر، پاول ارنست (1379). حمید الدّین کرمانی، تفکر اسماعیلی در دورۀ الحاکم بامر الله. به ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان روز.
References
Berruin, M. (1971). The concept of substance in the philosophy of Ya'gūb al- Kindi and Avicenna (Ibn Sina). Durham theses: Durham University.
Frank, Richard M. (1967). "Al-ma'nà: Some Reflections on the Technical Meanings of the Term in the Kalâm and Its Use in the Physics of Mu'ammar". Journal of the American Oriental Society 87(3) (Jul.- Sep.), pp. 248-259.
Abul-Ḥasan ‘Alī Ismāl‘īl Al-‘aš‘arī (1980). Die Dogmatischen Lehren der Anhänger des Islam. Herausgegeben von Helmut Ritter. Dritte Auflage. Franz Steiner Press, Beirut. [In Arabic].
Abû Ya’qûb [Isḥāq Ibn Aḥmad] Sejestânî (2019). Kashf al-Maíjûb,Texte persan publié avec une introduction par Henry CORBIN. Institut Français de Recherche en Iran; Editions Tahuri. Téheran. [In Persian].
_____________ (2011). Kitāb al-Maqālīd al-Malakūtiyya. Edited by Ismail Kurban Husein Poonawala. Tunesia: Dār al-Gharb al-Islāmī. [In Arabic].
Ansari Qomi, Hasan (2006). "Falsafe-ye Tabi’i-e Mo’tazelian-e Motarrefi", Ketab-e Mah-e Din, Issue 102-103, pp. 4-17. [In Persian].
Avicenna (1987). Kitāb al Ḥudūd (The Book of Definitions), translated from the Arabic text and notes by Muḥammad Mahdī Fūlādvand, Soroush Press, Tehran. [In Persian].
_________ (2004). Metaphysics ‘Alāʼī’s Encyclopaedia, edited, annotated and introduction by Dr. Mohammad Mo‘in. Society for the National Heritage of Iran and Bu-Ali Sina University, Hamadan. [In Persian].
_________ (2005). The Metaphysics Of The Healing, a parallel English-Arabic text translated, introduced, and annotated by Michael E. Marmura. Brigham Young University, Provo, Utah.
_________ (2013). Isharat va Tanbihat, translation and exposition by H. Malekshahi,  Soroush Press, Tehran. [In Persian and Arabic].
Berruin, M. (1971). The concept of substance in the philosophy of Ya'gūb al- Kindi and Avicenna (Ibn Sina). Durham Theses: Durham University.
Daftary, Farhad (2015). A Short History of the Ismailis: Traditions of a Muslim Community, translated by F. Badreii. Farzan Publishers, Tehran. [In Persian].
_____________ (2018). The Ismailis, Their History and Doctrines, translated into Persian by Fereidoon Badreii. Farzan Publishers, Tehran. [In Persian].
Frank, Richard M. (1967). "Al-ma'nà: Some Reflections on the Technical Meanings of the Term in the Kalâm and Its Use in the Physics of Mu'ammar". Journal of the American Oriental Society 87(3) (Jul.- Sep.), pp. 248-259.
Hunsberger, Alice (2011). Nasir Khosraw: The Ruby of Badakhshan (Nasir-Khusraw: The Diamond in the Mine: An Intellectual Biography), translated in Persian by Fereidoon Badreii. Farzan Publishers, Tehran. [In Persian].
Madelung, Wilferd (1993). "Aspects of Ismaili Theology: The Prophetic Chain and The God Beyond Being", translated by A. Shiri. Kayhân-e Andiše, July-August (49): 97-105. [In Persian].
Mohammad Ibn Sorkh de Nishapour (1955). Commentaire de la Qasida Ismaélienne d’Abu’l-Haitham Jorjani. Texte persan édité avec introduction et esquisse comparative en français par Henry CORBIN wt Moh. MO‘IN. Teheran, Imprimerie de l’institut Franco-Iranien. [In Persian].
Nabilu, Alireza (2011). "Barrasi-e Mo’arezeha-ye Falsafi-e Naser-e Khosrow dar Zad al-Mosaferin", Journal of Philosophical Theological Research. 12(3), serial number: 47: 171-197. [In Persian].
Nasir-e Khosraw (1984). Kitab-e Jami‘ al-Hikmatain (Le Livre Réunissant les Deux Sagesses). Texte Persan édité avec une double Étude Préliminare en français et en Persan pae Henry CORBIN et Moh. MO‘IN. Institut Français de Recherche en Iran, Téheran. [In Persian].
______________ (1989). Dīwān. Edited by M. Minovi & M. Mohaqqeq. University of Tehran. [In Persian].
Qubādīyānī [Marwazī] Balkhī, Nāṣir Khusru (2005). Zād al-Musāfir. Exposition of Words and Terms by S.I. ‘Imādī Ḥā’irī. Edited & Researched by S.M. ‘Imādī Ḥā’irī. Mīrās̠-i Maktūb, Tehran. [In Persian].
_______________ (2018). Xān al-ʼexwān. Edited by S.A. Mir Baqeri Fard & E. Ra’isi. Shahid Beheshti University, Tehran. [In Persian].
_______________ (2011). Gušāyiš u Rahāyiš. Edited by S. Nafisi. Asatir Publications. Tehran. [In Persian].
Rajabi, Mohammadreza  (2001). "Zendegi va Andiše-hâ-ye Naser-e Khosrow" in Ismailism: Collection of Essays, by the Department of Islamic Denominations. University of Religions and Denominations, Qom. [In Persian].
Shahidi, S. Ja‘far (1975). "ʼaqâyed-e Kalâmi-e Nâser-e Khosrow", Yaghmâ, february (318): 705-711. [In Persian].
Walker, Paul Ernest (2000). Ḥamīd al-Din Kirmāni: Ismaili Muslim Thought in the Age of al-Ḥākim bi-ʼAmr ʼAllāh. Translated in Persian by Fereidoon Badreii. Farzan Publishers, Tehran. [In Persian].
ادب فارسی
دوره 14، شماره 2 - شماره پیاپی 34
اسفند 1403
صفحه 69-84
فایل ها
هم رسانی
ارجاع به این مقاله
آمار