نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

• پدرام شهبازی
• احمد احمدی

گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران

چکیده

ناصرخسرو مکرّر به دانش خود از فلسفه و حکمت بالیده است و به همین دلیل، پایه و مایۀ خود را برتر از شاعران و دبیران هم‌عصر خود دانسته است. با این حال، چهرۀ او در مقام یک متفکّر، همواره زیر سایۀ بلند شاعریِ او قرار داشته است. از این گذشته، به‌سببِ موقعیت تاریخی وی و نیز زبان فارسی آثارش، به اندیشه‌های فلسفی و آراء کلامی او کمتر از آراء و افکار داعیان عربی‌نویس پیش از او توجّه شده است. در این مقاله کوشیده‌ایم چهرۀ حکیمانۀ او را از سایه درآوریم و با مقایسۀ سخنان او در مبحث جوهر و عرض در آثار منثورش، به‌ویژه زاد المسافر، با آنچه در دانشنامۀ علائی ابن سینا در این زمینه آمده است، نشان بدهیم که چگونه از میراث حکمت مشّاء در پروردن آراء کلامی خود بهره برده است و از این مبحث فلسفی چگونه در الهیّات تنزیهی و سلبی اسماعیلی استفاده کرده است. همچنین نشان داده‌ایم که یکی از علل مخالفت اسماعیلیان با فیلسوفان را باید در همین مبحث فلسفی جست. ضمناً بازتاب برخی از این عقاید او را در اشعارش نشان داده‌ایم تا بر این واقعیت تأکید کرده باشیم که حکمت او از شعرش جدا نیست و فهم نظم او بی مدد نثر او میسّر نه.

کلیدواژه‌ها

• ناصرخسرو
• ابن سینا
• زاد المسافر
• دانشنامۀ علائی
• جوهر و عرض
• حکمت مشّاء
• کلام اسماعیلی

موضوعات

• زبان و ادبیات فارسی

عنوان مقاله [English]

On the peripatetic Origins of Nāser-e Khosrow's Theology: Substance and Accident

نویسندگان [English]

• Pedram Shahbazi
• Ahmad Ahmadi

The Department of Persian Language and Literature, University of Tehran

چکیده [English]

Nāser-e Khosrow has repeatedly boasted of his philosophical knowledge, often dismissing his contemporary poets and dabirs as inferior. Yet, his poetic persona has long overshadowed his reputation as a theologian. Furthermore, due to his historical context and Persian-language corpus, his theological and philosophical ideas have been studied far less than those of his predominantly Arabic-writing predecessors. This disparity stems partly from the marginalization of Persian philosophical texts in classical Islamic scholarship. This paper examines the theological dimensions of his work by comparing his discourse on Substance and Accident—a foundational concept in Aristotelian metaphysics—particularly in Zād al-Musāfir (his most significant philosophical work), with Ibn Sinā’s treatment of the same subject in Dānish-nāma-yi ‘alāyī (the latter’s sole work originally composed in Persian). Through this analysis, we demonstrate how Nāser-i Khusrow strategically engaged with Peripatetic thought to articulate his theological arguments, repurposing its frameworks to advance the Ismailis’ apophatic theology. We contend that the Ismailis’ intellectual disputes with philosophers are rooted in these reinterpretations. By highlighting philosophical reflections on Substance and Accident in his poetry, we argue that his philosophical expertise is inextricable from his poetic identity and that interpreting his verse requires close engagement with his prose—an approach many commentators of his poetry have overlooked or neglected, resulting in fragmented readings of his interdisciplinary legacy

کلیدواژه‌ها [English]

• Nāser-e Khosrow
• Ibn Sinā
• Substance and Accident
• Ismaili theology
• The Peripatetic School
• Zād al-Musāfir
• Dānish-nāma-yi ‘alāyī