نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، ایران

2 دانشجوی دوره دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز. ایران

10.22059/jpl.2025.397977.2321

چکیده

رودکی سمرقندی، استاد شاعران و پدر شعر فارسی، از قله های زبان و ادب ایران فرهنگی است که سروده های اندکش در سدۀ اخیر، مورد توجّه محققّان قرار گرفته و اهمیّت این موضوع به کنکاش در سروده های نخستین و واکاوی در چگونگی شکل گیری اشعار فارسی دری، مرتبط است. از طرفی، فارسی زبانان در ایران، تاجیکستان، افغانستان و دیگر کشورها برای رودکی و سروده های وی، جایگاه ویژه ای در میان سرایندگان فارسی زبان قائل هستند؛ بنابراین بیان هر نکتۀ مختصر یا مفصّل دربارۀ سروده های به جا مانده از رودکی، بسیار مغتنم و بی گمان، یافتن نکات تازه در سروده هایش، نیازمند تأمّل و واکاوی منابعِ مستند و متقدّم است. یکی از این منابع مهم، فرهنگ های لغت هستتند و در میان آن ها، ضبط ابیات رودکی در فرهنگ لغت حلیمی(بحر الغرائب) به دلیل استفادۀ مؤلّف از منابع معتبر قبل از خود، نظیر لغت فُرس و صحاح الفُرس، کارآمد و مؤثّر است که این مهم، تا حدودی مورد توجّه مصحّحان دقیق و دانشمند دیوان رودکی نبوده است. به همین سبب، نگارندگان در این جستار، پس از بررسی همۀ ابیات منسوب به رودکی در فرهنگ حلیمی، سه بیت مهم از 120 بیت موجود در آن را برگزیده اند که دارای ضبط یا ضبط هایی منحصر به فرد و قابل توجّه هستند. سپس به ارزیابی این ابیات پرداخته و نشان داده اند که این ضبط ها به چه دلایلی اصیل یا قابل توجّهند و بر ضبط های مصحّحان، ترجیح دارند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A critical review and analysis of several unique archives of Rudaki's poems in the dictionary of the commentary on Bahr -al- Gharaeb (Loghat-e- Halimi)

نویسندگان [English]

  • Manoochehr Tashakori 1
  • Sajjad Dehghan 2

1 Associate Professor of Persian Language and Literature, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran.

2 PhD student in Persian Language and Literature, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran.

چکیده [English]

Rudaki of Samarqand, the master of poets and the father of Persian poetry, is one of the peaks of the Iranian language and literature, and his few poems have attracted the attention of researchers in the last century. The importance of this issue is related to the exploration of early poems and the analysis of how Persian-Dari poems were formed. On the other hand, Persian-speaking people in Iran, Tajikistan, Afghanistan and other countries consider Rudaki and his poems to have a special place among Persian-speaking poets; therefore, any brief or detailed statement about Rudaki's surviving poems is very valuable, and undoubtedly, finding new points in his poems requires reflection and analysis of documented and advanced sources. One of these important sources is dictionaries, and among them, the archive of Rudaki's verses in Halimi's dictionary (Bahr al-Gharaeb) is efficient and effective due to the author's use of reliable sources before him, such as the Persian Dictionary and the Persian Compendium, which has not been considered by the accurate and scholarly correctors of Divan of Rudaki. For this reason, the authors in this article, after examining all the verses attributed to Rudaki in Halimi's dictionary, have selected three important verses from the 120 verses in it that have unique and noteworthy archives. They then evaluated these verses and showed why these archives are authentic or noteworthy and are preferable to the archive of the correctors.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rudaki of Samarqandi
  • Divan
  • Correction
  • Loghat-al-Fors
  • Bahr -al- Gharaeb(Loghat-e- Halimi)
اخوینی بخاری، ابوبکر(1344). هدایه المتعلّمین فی الطّب، به­اهتمام جلال متینی، مشهد: دانشگاه مشهد.
اداره­چی گیلانی، احمد(1370). شاعران همعصر رودکی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر افشار یزدی.
ادیبی(بی­تا). عجایب ­­اللّغه، نسخه خطّی کتابخانه­ مجلس، ش 2192.
اسدی­ طوسی، ابومنصورعلی­بن­احمد(1312). نسخه­ خطّی لغت فرس نخجوانی با عنوان مشکلات در پارسی دری، به ­خطّ عبرت نائینی، کتابت­شده از روی نسخه­ 766ق، به کتابت حسام­الدّین حافظ ملقب به ­نظام تعریفا، کتابخانه مجلس، ش5569.
ــــــــــــــــــ (1319). کتاب لغت فرس، تصحیح عباس اقبال، تهران: چاپ مجلس.
ــــــــــــــــــ (1336). لغت فرس، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: طهوری.
ــــــــــــــــــ (1365).لغت فرس، تصحیح فتح­الله مجتبایی ­و علی­اشرف صادقی، تهران: خوارزمی.
ــــــــــــــــــ (1401). لغت فرس(­نسخه­برگردان شش دستنویس)، با مقدمه علی­ اشرف صادقی و جواد بشری، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار با همکاری سخن.
ــــــــــــــــــ (1897). کتاب لغت فرس، به­ سعی پاول هرن، برلین: مطبع دیتریخ.
ــــــــــــــــــ (722ق). لغت فرس، نسخه­ خطّی کتابخانه­ ملک، ش 5839.
ــــــــــــــــــ (766ق). مشکلات پارسی دری(نسخه خطی لغت فرس)، کتابخانه ملی تبریز، ­ش1108.
ــــــــــــــــــ (بی­تا[الف]). لغه الفرس، نسخه­ خطّی کتابخانه­ ایاصوفیه، ش4743.
ــــــــــــــــــ (بی­تا[ب]). فرهنگ صدرالافضل ابومنصور علی­ بن ­احمد الاسدی  الطوسی، نسخه­ خطی متعلق به جلال­الدین همایی، کتابخانه­ ملی ایران، ش 20388.
ــــــــــــــــــ (بی­تا[ج]). لغت فرس، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش 4298.
بخاری، محمدبن­عبدالله(1369). داستان­های بیدپای، تصحیح پرویز ناتل­خانلری و محمد روشن، چ2، تهران: خوارزمی.
پروشانی، ایرج(1375). «پسوند صفت­سازِ ناک در فارسی و پیشینه آن در فارسی میانه»، نامه فرهنگستان،
ش 6، صص40-32.
تتوی، عبدالرشیدبن­عبدالغفور(1337). فرهنگ رشیدی، به­کوشش محمد عباسی، تهران: کتابخانه بارانی.
چرمگی­عمرانی، مرتضی(1386).«بررسی تطبیقی اشعار کلیله و دمنه منظوم رودکی با داستان­های کلیله و دمنه ابوالمعالی نصرالله منشی»، رودکی پدر شعر فارسی، به­ کوشش سعید برزگربیگدلی، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم اسلامی.
حلیمی، لطف­الله(930-929 ق). شرح بحر الغرائب، نسخه خطی کتابخانه ملی، ش 5 - 18118.
ــــــــــــــ (979 ق). شرح بحر الغرائب، نسخه­ خطی کتابخانه­ بشیرآغا، ش 638.
ــــــــــــــ (980 ق). شرح بحر الغرائب، نسخه­ خطی کتابخانه­ داماد ابراهیم، ش 1138.
ــــــــــــــ (988 ق). شرح بحر الغرائب، نسخه­ خطی کتابخانه­ عاطف افندی، ش 2746.
خواجه­اف، شاه­منصور(1396).«یک بیت پرنیان»(­مقالات پژوهشگران تاجیک در احوال و آثار رودکی)، تهران: مؤسسه فرهنگی اکو.
دهخدا، علی­اکبر(1378). لغت­نامه­، تهران: دانشگاه تهران.
ذاکرالحسینی، محسن(1383).«حلیمی و فرهنگ­هایش»، نامه فرهنگستان، ضمیمه ش18، صص 34-5.
رواقی، علی(1384). «پسوند ناک در زبان فارسی»، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران: نشر آثار، صص300-209.
ـــــــــــ (1399). سروده­های رودکی ، تهران: فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی.
رودکی، جعفربن­محمد(1374). دیوان رودکی، شرح و توضیح منوچهر دانش­پژوه، تهران: توس.
ــــــــــــــ (1378). دیوان شعر رودکی، تصحیح و شرح جعفر شعار، تهران: نشر قطره.
ــــــــــــــ (1386). دیوان اشعار رودکی، تصحیح و توضیح نصراالله امامی، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعة علوم اسلامی.
ــــــــــــــ (1387). دیوان اشعار ابو عبدالله جعفربن­محمّد رودکی، بااهتمام رسول هادی­زاده، دوشنبه: پژوهشگاه فرهنگ فارسی- تاجیکی.
ــــــــــــــ (1388). دیوان اشعار رودکی، تصحیح و مقابله­ نادر کریمیان­سردشتی، تهران: بنیاد فرهنگی­هنری رودکی.
ــــــــــــــ (1391الف). دیوان ابوعبدالله جعفربن­محمد رودکی، تصحیح و حواشی قادر رستم، تهران: مؤسسه فرهنگی اکو.
ــــــــــــــ (1391ب). دیوان رودکی، کامل احمدنژاد، تهران: کتاب آمه.
ــــــــــــــ (1396). دیوان رودکی، تصحیح جهانگیر منصور، چ3، تهران: انتشارات دوستان.
سروری­ کاشانی، محمدقاسم ­بن ­محمّد(1338). فرهنگ مجمع ­الفرس، تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابفروشی علمی.
شعوری، حسین­بن­عبدالله(1155). فرهنگ شعوری(لسان­العجم)،چاپ سنگی،قسطنطنیه: دارالمطبعه­معموره.
صباغی، علی و حسن حیدری(1392). «مردمی یا مرد، می؛ نقد، تحلیل و گزارش بیتی از رودکی»، متن­
شناسی ادب فارسی، ش 2، صص32-21.
فرهنگ فارسی مدرسه سپهسالار(1380). تصحیح علی­اشرف صادقی، تهران: انتشارات سخن.
فیضی­ سرهندی، الله­داد(1337). مدار الافاضل، به­اهتمام محمّد باقر، لاهور: دانشگاه پنجاب.
قاسمی، مسعود(1392).«معرفی و تصحیح چندبیت از رودکی»، نامه فرهنگستان،ش49، صص122-107.
قواس­غزنوی، فخرالدّین­مبارکشاه(1353). فرهنگ قواس، تصحیح نذیر احمد، تهران: ترجمه و نشر کتاب.
کشانی، خسرو(1371). اشتقاق پسوندی در زبان فارسی امروز، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ــــــــــــ (1372). فرهنگ فارسی زانسو، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
محمدحسین­بن­خلف تبریزی(1362). برهان قاطع، به اهتمام محمد معین، ج3، تهران: انتشارات امیرکبیر.
محمودی­ لاهیجانی، سیدعلی(1403). «پیشنهاد تصحیح بیت­هایی از رودکی­»، متن­شناسی ادب فارسی، س16، ش2 (پیاپی62)، ص 116- 95.
ملیکیان ­شیروانی، سورن(1369). « بازتاب­های ادبی آیین بودا در ایران اسلامی»، ایران­نامه، ش30، صص280-273.
منشی، نصرالله(1389). ترجمه کلیله و دمنه انشای ابوالمعالی نصرالله منشی، تصحیح و توضیح مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.
میرزایف، عبدالغنی(1958). ابوعبدالله رودکی و آثار منظوم(تحت­نظر ی.براگینسـکی)، استالین­آباد: نشریات دولتی تاجیکستان.
نخجوانی، هندوشاه(1341). صحاح ­الفرس، به­ اهتمام عبدالعلی طاعتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ناتل خانلری، پرویز(1387). تاریخ زبان فارسی، ج 3، چ 8 ، تهران: فزهنگ نشر نو.
نصیری­شیراز، زهرا؛ امامی، نصرالله و سجاد دهقان(1397). «بررسی ابیات تازه و منسوب به رودکی در فرهنگ لغت حلیمی (شرح بحر الغرائب)»، متن­شناسی ادب فارسی، ش 4(پیاپی40)، صص 20 - 1.
ـــــــــــــــــــ (1399).«مقاله کوتاه: تصحیح و توضیح یک­­بیت از دیوان رودکی»، شعر پژوهی شیراز، س12، ش3(پیاپی45)، صص 307- 296.
نفیسی، سعید(1306و1319). احوال و اشعار جعفر بن ­محمد رودکی، جلد1و3، تهران: کتا­بفروشی ادب.
ـــــــــــ(1341). محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، چ 2، تهران: انتشارات کتابخانه ابن­سینا.
رشید­الدین ­وطواط، ابوحامد (1362). حدائق ­السّحر فی دقائق الشّعر، تهران: کتابخانه طهوری و سنائی.
ــــــــــــــ (740 ق). حدائق ­السّحر، نسخه­ خطی کتابخانه­ مجلس، ش 3432.
وفایی، حسین(1374). فرهنگ فارسی وفایی (بر اساس نسخه­های خطّی موجود در چین)، به تصحیح تِن­ هوی ­جو، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
هدایت، رضاقلی­خان(1288). فرهنگ انجمن­آرای ناصری، به­اهتمام سید اسمعیل کتابچی و اخوان، چاپ سنگی، طهران: کتابفروشی اسلامیه.
یاحقی، محمدجعفر و سیدمهدی سیدی(1387). « صورت نوین ابیات رودکی در تصحیح جدید تاریخ بیهقی»، مجله پاژ، ش 2، صص 92 – 79.
 
References
 
       Adibi. (n.d.). Ajāyeb ol-Logha. Manuscript, Majlis Library. No. 2192. [In Persian].
       Akhaveyni Bukhāri, Abū Bakr. (1965). Hedayat ol-Mot'allemin fi al-Teb. Edited by Jalāl Matini. Mashhad: University of Mashhad Press. [In Persian].
      Asadi Tusi, Abu Mansur 'Ali-ibn Ahmad. (1897). Book of Lughat-e Fors. Edited by Pāvel Horn. Berlin (Göttingen): Dietrich Press. [In Persian].
      ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1933). Lughat-e Fors-e Nakhjavāni manuscript titled Difficulties in Pārsi-e Dari. Transcribed by Ebrat Nā'ini. Transcribed from the 766 AH copy written by Hosām-al-Din Hāfez, known as Nezam Ta'rifā. Majlis Library. No. 5569. [In Persian].
      ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1940). Book of Lughat-e Fors. Corrected by Abbās Eghbāl. 1st ed. Tehran: Majlis Press. [In Persian].
      ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1957). Lughat-e Fors. Corrected by Mohammad Dabirsiāghi. Tehran: Tāhuri Library. [In Persian].
      ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1986). Lughat-e Fors "Lughat-e Dari." Corrected by Fatollah Mojtabāi and 'Ali-Ashraf Sādeqi. 1st ed. Tehran: Khārazmi. [In Persian].
      ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2022). Lughat-e Fors (photocopy of six manuscripts). With a preface by 'Ali-Ashraf Sādeqi and Javād Bashari. Tehran: Dr. Mahmoud Afshār Publications in collaboration with Sokhan. [In Persian].
      ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (722 AH). Lughat-e Fors. Manuscript, Malek Library. No. 5839. [In Persian].
      ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (766 AH). Difficulties in Pārsi-e Dari (manuscript of Lughat-e Fors). Tabriz National Library. No. 1108. [In Persian].
      ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (n.d. [a]). Loghat al-Fors (Book of Language in Persian). Manuscript, Ayasofia Library. No. 4743. [In Persian].
      ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (n.d. [b]). Dictionary of Hazrat-e Sadr al-Afzal Abu Mansur 'Ali-ibn Ahmad al-Asadi al-Tusi. Manuscript belonging to Jalāl-al-Din Homāi. Iran National Library. No. 20388. [In Persian].
      ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (n.d. [c]). Lughat-e Fors. Manuscript, Central Library of Tehran University. No. 4298. [In Persian].
      Bukhāri, Mohammad-ibn-Abdullah. (1990). Stories of Bidpāy. Corrected by Parviz Nātel-Khānlari and Mohammad Roshan. 2nd ed. Tehran: Khārazmi. [In Persian].
      Charmagi omrāni, Mortazā. (2007). "A Comparative Study of the Poems of Rudaki's Manzoum Kalileh va Demneh with the Stories of Kalileh va Demneh by Abu al-Ma'ali Nasrollah Monshi." In Rudaki, Father of Persian Poetry (Rudaki, Pedar-e She'r-e Fārsi). Edited by Sa'id Bozorgbar-e Bigdeli.Tehran: Institute for Research and Development of Islamic Sciences. [In Persian].
      Dehkhodā, Ali-Akbar. (1999). Loghatnāmeh. Tehran: University of Tehran. [In Persian].
      Edārechi Gilāni, Ahmad. (1991). Poets Contemporary with Rudaki. Tehran: Dr. Afshār Yazdi Endowment Foundation. [In Persian].
      Farhang-e Fārsi-ye Madrasah-ye Sepahsālār. (2001). Persian Dictionary of Sepahsālār School. Corrected by 'Ali-Ashraf Sādeqi. 1st ed. Tehran: Sokhan Publications. [In Persian].
      Feyzi-Sarhendi, Allāhdād. (1958). Madār al-Afāzel. Edited by Mohammad Bāgher. Lahore: University of Punjab. [In Persian].
      Ghāsemi, Mas'ud. (2013). "An Introduction and Correction of Several Verses by Rudaki." Nāmeh-ye Farhangestān. No. 49, pp. 122-107. [In Persian].
      Ghavvās-Ghaznavi, Fakhr-al-Din-Mobārakshāh. (1974). Ghavvās Dictionary. Corrected by Nazir Ahmad. Tehran: Translation and Publication Bureau. [In Persian].
      Halimi, Lotfollāh. (930-929 AH). Commentary on Bahr al-Gharāyeb. Manuscript, National Library. No. 5-18118. [In Persian].
      ــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (979 AH). Commentary on Bahr al-Gharāyeb. Manuscript, Bashir Aghā Library. No. 638. [In Persian].
      ــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (980 AH). Commentary on Bahr al-Gharāyeb. Manuscript, Dāmād Ebrāhim Library. No. 1138. [In Persian].
      ــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (988 AH). Commentary on Bahr al-Gharāyeb. Manuscript, Ātef Afandi Library. No. 2746. [In Persian].
      Hedāyat, Rezāgholi-Khān. (1871). Anjoman-ārā-ye Nāseri Dictionary. Edited by Seyed Esma'il Ketābchi and Akhavān. Lithograph. Tehran: Eslāmiyyeh Bookstore. [In Persian].
      Koshāni, Khosrow. (1992). Suffix Derivation in Contemporary Persian Language. 1st ed. Tehran: University Publishing Center. [In Persian].
      ــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1993). Zansou Persian Dictionary. 1st ed. Tehran: University Publishing Center. [In Persian].
      Khāje-af, Shāhmansur. (2017). Yek Beyt-e Parniyān (A Collection of Articles by Tajik Researchers on the Life and Works of Rudaki). Tehran: ECO Cultural Institute. [In Persian].
      Mahmudi-Lāhijāni, Seyed-Ali. (2024). "A Proposal for the Correction of Verses by Rudaki-e Samarqandi." Matn-shenāsi-ye Adab-e Fārsi. Vol. 16, No. 2 (Serial No. 62), pp. 116-95. [In Persian].
      Melikiān-Shirvāni, Suran. (1990). "Literary Reflections of Buddhist Rituals in Islamic Iran." Irān-nāmeh. No. 30, pp. 280-273. [In Persian].
      Mirzāyef, Abdolghani. (1958). Abu Abdullāh Rudaki and His Poetic Works (under the supervision of Y. Brāginski). Stalinabad: State Publications of Tajikistan. [In Persian].
      Mohammad Hossein-ibn-Khalaf Tabrizi. (1983). Borhān-e Ghāte'. Edited by Mohammad Mo'in. Vol. 3. Tehran: Amir Kabir Publications. [In Persian].
      Monshi, Nasrollah. (2010). Translation of Kalileh va Demneh. narrated by Abu al-Ma'āli Nasrollah Monshi. Corrected and annotated by Mojtabā Minovi Tehrāni. Tehran: Amir Kabir Publications. [In Persian].
      Nafisi, Sa'id. (1927 & 1940). Life and Poems of Abu 'Abdullah Ja'far-ibn-Mohammad Rudaki. Vols. 1 & 3. Tehran: Adab Bookstore Company. [In Persian].
      ـــــــــــــــــــــــــ. (1962). Environment, Life, and Poems of Rudaki (Mohit-e Zendegi va Ahvāl va Ash'ār-e Rudaki). 2nd ed. Tehran: Ibn Sina Library Publications. [In Persian].
      Nakhjavāni, Hindushāh. (1962). Sahāh-al-Fors. Edited by Abdolali Tā'ati. Tehran: Translation and Publication Bureau. [In Persian].
      Nasiri-Shirāz, Zahrā; Emāmi, Nasrollah & Sajjād Dehghān. (2018). "An Examination of New Verses Attributed to Rudaki in Halimi's Dictionary (Sharh-e Bahr al-Gharāyeb)."  Matn-shenāsi-ye Adab-e Fārsi. No. 4 (Serial No. 40), pp. 20-1. [In Persian].
      ــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2020). "A Short Article: Correction and Explanation of a Verse from the Divan of Rudaki Samarqandi." Poetry Studies Shiraz (She'r-pazhuhi Shirāz). Vol. 12, No. 3 (Serial No. 45), pp. 307-296. [In Persian].
      Nātel Khānlari, Parviz. (2008). History of the Persian Language. Vol. 3. 8th ed. Tehran: Farhang-e Nashr-e Now. [In Persian].
      Parvashāni, Irāj. (1996). "The Suffix nak as a Noun-Maker in Persian and its Background in Middle Persian." Nāmeh-ye Farhangestān. No. 6, pp. 40-32. [In Persian].
      Rashid al-Din Vatvāt, Abu Hāmed Mohammad-ibn-Abi Mohammad. (1983). Hadāyeg al-Sehr fi Dagāyeg al-She'r. Tehran: Tāhuri and Sanāi Library. [In Persian].
      ــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (740 AH). Hadāyeg al-Sehr. Manuscript, Majlis Library. No. 3432. [In Persian].
      Ravāghi, Ali. (2005). "The Suffix nak in the Persian Language." In Commemorative Volume for Professor Mohammad Khānsāri. The Academy of Persian Language and Literature. Tehran: Nashr-e Āsār, pp. 300-209. [In Persian].
      ـــــــــــــــــــــــــــــ. (2020). Poems of Rudaki. Tehran: The Academy of Persian Language and Literature. [In Persian].
      Rudaki, Ja'far-ibn-Mohammad. (1995). Divan of Rudaki. Explained and annotated by Manuchehr Dāneshpazhuh. 1st ed. Tehran: Tus. [In Persian].
      ــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1999). Divan of Rudaki's Poetry. Research, correction, and annotation by Ja'far Sho'ār. 1st ed. Tehran: Nashr-e Gatreh. [In Persian].
      ــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2007). Divan of Rudaki's Poems. Corrected, edited, and annotated by Nasrollah Emāmi. 1st ed. Tehran: Institute for Research and Development of Humanities. [In Persian].
      ــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2008). Divan of Abu 'Abdullah Ja'far-ibn-Mohammad Rudaki's Poems. Edited by Rasoul Hādizādeh. Dushanbe: Research Institute of Persian-Tajik Culture. [In Persian].
      ــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2009). Divan of Rudaki's Poems. Corrected and collated by Nāder Karimiyān-Sardashti. Tehran: Rudaki Cultural-Artistic Foundation. [In Persian].
      ــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2012 [a]). Divan of Abu 'Abdullah Ja'far-ibn Mohammad-ibn-Hakim-ibn-Abdolrahmān-ibn-Ādam Rudaki-Samarqandi. Prepared, corrected, preface and annotations by Ghāder Rostam. Tehran: ECO Cultural Institute. [In Persian].
      ــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2012 [b]). Divan of Rudaki (with explanation, criticism, and analysis of poems). Kāmel Ahmadnejād. Tehran: Ketāb-e Āmeh. [In Persian].
      ــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2017). Divan of Rudaki (1098 verses found to date, with a commentary on his life and works). Corrected by Jahāngir Mansur. 3rd ed. Tehran: Dustān. [In Persian].
      Sabbāghi, Ali & Hasan Heidari. (2013). "Mardomi or Mard, Mi; Critique, Analysis, and Report of a Verse by Rudaki-e Samarghandi." Matn-shenāsi-ye Adab-e Fārsi. No. 2, pp. 32-21. [In Persian].
      Soruri-Kāshāni, Mohammad-Ghasem-ibn-Mohammad. (1959). Majma' al-Fors Dictionary. Corrected by Mohammad Dabirsiāghi. Tehran: Elmi Bookstore. [In Persian].
      Sho'uri, Hossein-ibn-Abdullah. (1155 AH). Sho'uri Dictionary (Lesān-al-'Ajam). Lithograph. Constantinople: Dār-al-Matba'eh Ma'mureh. [In Persian].
      Tatavi, Abdolrashid-ibn-Abdolghafur. (1958). Rashidi Dictionary. Edited by Mohammad Abbāsi. Tehran: Bārāni Library Publications. [In Persian].
      Vafāi, Hossein. (1995). Farhang-e Fārsi (Farhang-e Vafāi). Based on manuscripts available in China. Corrected by Ten-Hui Ju. 1st ed. Tehran: University of Tehran Publications. [In Persian].
      Yāhaghi, Mohammad-Ja'far & Seyed-Mahdi Seyyedi. (2008). "A New Version of Rudaki's Verses in the New Correction of Tārikh-e Beyhaghi." Pāzh. No. 2, pp. 92-79. [In Persian].
      Zāker al-Hosseini, Mohsen. (2004). "Halimi and his Dictionaries." Nāmeh-ye Farhangestān. Supplement No. 18, pp. 34-5. [In Persian].