نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 گروهِ زبان و ادبیاتِ فارسی. دانشکدۀ ادبیات و علومِ انسانی. دانشگاهِ تهران. تهران. ایران

2 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. تهران. ایران.

10.22059/jpl.2023.357386.2163

چکیده

صحت و سُقمِ بعضی از محتویاتِ متونِ عرفانی، به‌ویژه کتاب‌هایی که با تمرکز بیشتری به احوال و گفته‌های صوفیان پرداخته‌اند، همواره محلِ بحث و گفتگو بوده است. بحث‌ها و انتقادها آن‌گاه افزونی می‌گیرد که قرار باشد از روایاتِ چنین کتاب‌هایی در تدوینِ جزئیات و حقایقِ تاریخی بهره ببرند. یکی از این کتاب‌ها تذکرة‌الاولیای عطار است که هرچند از نخستین نامه‌هایی است که در زبانِ فارسی به گفته‌ها و حکایت‌های صوفیان پرداخته است و نثری کم‌نظیر دارد، امّا نمی‌توان به گزاره‌های آن به صورتِ مطلق اعتماد کرد. در این جستار، پس از مقدمه‌ای دربارۀ تذکرة‌الاولیاء، به دلایلِ بروزِ خطاهای تاریخی در کتاب‌های تذکره و مقامات پرداخته می‌شود و سپس نُه مورد از گزاره‌های این کتاب از منظرِ تاریخی، بررسی و نقد خواهد شد. مخاطب درمی‌یابد که ماجرای امام صادق در مجلسِ منصور دوانیقی متأثّر از تفسیرِ داستان معجزۀ حضرت موسی با ساحران است که در تفسیر بیضاوی آمده است. ابوحازم مدنی با ابوهریره مصاحبتی نداشته است و به سختی می‌توان او را از بزرگانِ «تابعین» به حساب آورد. عبداللّه مبارک پیش از فُضیل عیاض وفات یافته است و ممکن نیست که در رثای مرگِ فضیل عیاض مطلبی گفته باشد. شاگردی بایزید بسطامی نزدِ امام صادق بار دیگر بررسی و رد شد.امام شافعی هیچگاه شاگرد مالک دینار نبوده است. امام شافعی مقدمِّ بر احمد حنبل بوده است و ممکن نیست که احمدِ حنبل در کهن‌سالی به نزدِ شافعی جوان رفته باشد. همچنین امکان ندارد که عبداللّه مبارک به زیارت شخصِ احمد حنبل رفته باشد. هیچ یک از خلیفه‌های وقت با نفرین سفیانِ...

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Criticism and historical evaluation of nine stories of Attar Neishabouri's Tazkira Al-Awliya

نویسندگان [English]

  • Hamidreza Fahandezhsaadi 1
  • Abdolreza Seif 2

1 Department of Persian language and literature. faculty of literature and human science. university of Tehran. Tehran, Iran

2 Professor, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran. Tehran, Iran.

چکیده [English]

The authenticity of some of the contents of mystical texts, especially the books that focus more on the biographies and sayings of Sufis, has always been the subject of discussion. Discussions and criticisms will increase when they are supposed to use the narrations of such books in compiling historical details and facts. One of these books is Attar's Tazkira al-Awliya, which, although it is one of the first books in Persian that deals with the sayings and anecdotes of Sufis and has a unique prose, its statements cannot be trusted in absolute terms. In this essay, after an introduction about Tazkira al-Awliya, due to the occurrence of historical errors in books of tazkira and authorities will be discussed, and then nine of the propositions of this book will be examined and criticized from a historical perspective, and the audience will find out that the story of Imam Sadiq in the meeting of Mansour Davanighi is influenced by the interpretation of the story of the miracle of Prophet Moses with the magicians, which is given in Tafsir Beizawi. Abu Hazem Madani had no connection with Abu Hurairah and it is difficult to consider him as one of the "Tabe’in" elders. Abdullah Mubarak died before Fozayl Ayaz and it is not possible that he said anything in mourning the death of Fazil Ayaz. Bayazid Bastami's discipleship with Imam Sadiq was once again investigated and rejected. Imam Shafi'i was never a disciple of Malik Dinar. Imam Shafi'i was the predecessor of Ahmad Hanbal. It is not possible that Abdullah Mubarak went to visit Ahmad Hanbal. None of the caliphs of the time have fallen to the ground with the curse of Sufyan Thori. The youth of Shaqiq Balkhi was not comparable to the reign of Ali Ibn Isa Mahan.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tazkira al-Awliya
  • historical error
  • reasons
  • deletion of documents
  • name similarity
  • making genealogy
  • Tashif
ابن اثیر، مجدالدین المبارک بن محمّد (2003)، المختار من مناقب الاخیار، به تحقیق مامون الصاغرجی، عدنان عبد ربّه، محمّد ادیب الجادر، امارات: مرکز زاید للتراث و التاریخ.
ابن اثیر، علی بن محمد جزری شیبانی (1987)، الکامل فی التاریخ، تحقیق محمد یوسف الدقاق، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن جوزی، جمال­الدین ابی الفرج عبدالرحمن بن علی (1985)، صفه‌الصفوه، تحقیق محمود فاخوری، بیروت: دارالمعرفه.
ابن خلّکان، احمد بن محمّد (1978)، وفیات الاعیان، ج2 و 3، به تحقیق احسان عباس، بیروت: دار صادر.
ابن قتیبه دینوری (بی­تا)، المعارف، تحقیق ثروت عکاشه، چاپ دوم، بیروت: دارالمعارف.
استعلامی، محمد ← عطار نیشابوری، 1391 (تعلیقات).
بدوی، عبدالرحمن (1375)، تاریخ تصوّف اسلامی، ترجمه محمودرضا افتخارزاده، ، قم: دفتر نشر معارف اسلامی.
بلخی، عبدالله بن عمر (1350)، فضائل بلخ، ترجمۀ محمد بن محمد حسینی بلخی، به تصحیح عبدالحیّ حبیبی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
بیضاوی، عبدالله بن عمر (1998)، انوار التنزیل و اسرار التاویل (تفسیر بیضاوی)، تصحیح محمد عبدالرحمن المرعشلی، بیروت: داراحیاء الثراث العربی.
جعفریان، رسول (1382)، تاریخ سیاسی اسلام (تاریخ خلفا)، قم: دلیل ما.
خلیفه بن خیاط (1985)، تاریخ خلیفه بن خیاط، تحقیق اکرم ضیاء العمری، ریاض: دارالطیبه.
ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد (1990-2000)، تاریخ الاسلام، تحقیق عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتب العربی.
_________________  (1982)، سیراعلام النبلاء، ج11، تحقیق صالح السّمر، موسسه الرساله، بیروت.
_________________ (1996)، سیراعلام النبلاء، ج2، تحقیق شعیب الارنؤوط، موسسه الرساله، بیروت.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1384)، دفتر روشنایی (از میراث عرفانی بایزید بسطامی)، تهران: سخن.
ــــــــــــــــــــ ← عطار نیشابوری، 1398 (تعلیقات).
شهیدی، جعفر (1385)، تاریخ تحلیلی اسلام، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
طایفی، شیرزاد (1394)، «درآمدی بر بازشناسی انتقادی گزاره­های تاریخی تذکرة الاولیاء»، هشتمین همایش پژوهش­های زبان و ادبیات فارسی، صص 1383-1388.
عابدی، محمود ← هجویری، 1393 (تعلیقات).
عطار نیشابوری (1398)، تذکره‌الاولیاء، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ پنجم، تهران: سخن.
ــــــــــ (1905-1907)، تذکره‌الاولیاء، تصحیح رینولد نیکلسون، لیدن.
ــــــــــ (1391)، تذکره‌الاولیاء، تصحیح محمد استعلامی، تهران: زوّار.
غنی، قاسم (1386)، بحث در آثار و افکار و احوال حافظ (جلد دوم: تاریخ تصوف در اسلام)، تهران: هرمس.
هجویری، علی بن عثمان (1387)، کشف المحجوب، تصحیح ژوکوفسکی، تهران: طهوری.
ـــــــــــــــــ (1393)، کشف المحجوب، تصحیح محمود عابدی، تهران: سروش.
 
References
Attar Neyshabouri, F. (1905-1907). Tazkirat al-Awliya. (R. A. Nicholson, Ed.). Sokhan. Tehran. [in Persian].
Attar Neyshabouri, F. (2012). Tazkirat al-Awliya. (M. Este’lami, Ed.). Shokhan. Tehran. [in Persian]
Attar Neyshabouri, F. (2019). Tazkirat al-Awliya. (M. R. Shafie Kadkani, Ed.). Sokhan. Tehran. [in Persian].
Badavi, Abd al-rahman (1996), History of Islamic Sufism. (M. R. Iftikharzadeh, transl.) Islamic Education Publishing House. Qom. [in Persian].
Balkhi, A. (1971). Faza’el-e Balkh. (M. Hoseini, Transl & A. Habibi, Ed.). Iran Culture Foundation. Tehran. [in Persian].
Bayzavi, A. (1998). Anvar al-Tanzil wa Asrar al-Ta’vil. (M. A. Mar’ashli, Ed.). Dar al-ehya al-Toras al-Arabi. Beirut. [in Arabic].
Ghani, Qasim. (2007). Discussion on the Works, Thoughts, and Circumstances of Hafez (History of Sufism in Islam). Hermes. Tehran. [in Persian].
Hojviri, A. (1999). Kashf al-Mahjoub. (V. Zhukovski, Ed.). Tahouri. Tehran. [in Persian].
Hojviri, A. (2014). Kashf al-Mahjoub. (M. Abedi, Ed.). Soroush. Tehran. [in Persian].
Ibn Asir, A. (1987). Alkamel fi al-Tarikh. (M. Y. Aldaghghagh, Ed.). Dar al-Elmiyya. Beirut.
Ibn Asir, Majd al-Din al-Mobarak bin Mohammad. (2003). Al-Mokhtar men Managheb al-Akhyar. (M. al-S agharji, Ed.). Emarat. Zayed Leltorath va al-Tarikh. [in Arabic].
Ibn Jawzi, J. (1985). Siffatu al-safwa. (1985). (M. fakhuri, Ed.). Dar al-Ma’refa. Beirut.
Ibn Khallikan. (1978). Wafayat al-A’yan. (E. Abbas, Ed.). Dar Sader. Beirut.
Ibn Qutaybah Dinwari. (?). Alma’arif. (S. Akasha, Ed.). Dar al- Ma’arif. Beirut. [in Arabic].
Ja’farian, Rasoul. (2003). Political History of Islam (History of the Caliphs). Dalil-e Mâ. Qom. [in Persian].
Khalifa bin Khayyat. (1985). Tarikh-o Khalifat bin Khayyat. (A. Z. Al-Omari, Ed.). Dar al-Tayyeba. Riyadh. [in Arabic].
Shafie Kadkani, Mohammad Reza. (2005). The Book of Illumination. (دفتر روشنایی). Sokhan. Tehran. [in Persian].
Shahidi, Ja’far. (2006). Analytical History of Islam. University Publishing Center. Tehran [in Persian].
Tayefi, Shirzad. (2015). An introduction to the critical recognition of the historical propositions of Tazkira al-Awliya. The 8th Persian Language and Literature Research Conference, February 2016, pp. 1383-1388. [in Persian].
Zahabi, Shams al-Din Mohammad. (1982&1996). Siyar A’lam al-Nobala. Vol 2 & 11. Beyrut. Mo’assesa al-Resala. [in Arabic].
Zahabi, Shams al-Din Mohammad. (1990-2000). Tarikh al-Eslam. (A. Tadmori, Ed.). Beirut. Dar al-Kotob. [in Arabic].