نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 گروه ادیان و عرفان، واحد تاکستان، دانشگاه آزاد اسلامی، تاکستان، ایران.

2 استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

3 گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

10.22059/jpl.2025.389105.2291

چکیده

غزل قلندری به مثابه یک ضدژانر، با وارونه­سازی قراردادهای موجود در سنت‌های ادبی پیشین، به طور مستقیم و غیرمستقیم ارزش‌های نمادین و روش کلی دیگر ژانرهای ادبی را به نقد و چالش می­کشد. این پژوهش با بررسی تعامل غزل قلندری با دو ژانر سنتی شعر وعظی و شعر مدحی، به تحلیل هویت هتروتوپیک و ساختار بین­ژانری این نوع شعر پرداخته، و در پایان با تمرکز بر غزلی از فخرالدین عراقی نشان داده است که غزل هتروتوپیک قلندری چگونه با بهره­گیری از استراتژی‌های پارودیک و تصویرپردازی­های کارناوالی، ضمن هم­گرایی با دیگر ژانرهای سنتی شعر فارسی و توسعه آنها در جهت­های جدید، همزمان آنها را در یک بازی‌ ادبی پیچیده‌ به چالش ­کشیده و لایه‌های جدیدی از بینامتنیت را خلق می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Heterotopic Nature of Qalandari Ghazal (With Emphasis on a Ghazal by Fakhruddin Araqi)

نویسندگان [English]

  • Hatef Siahkoohian 1
  • Fatemeh Rahimi 2
  • Hosein hasanrezaei 3

1 Department of Religions and Mysticism, Takestan Branch, Islamic Azad University, Takestan, Iran.

2 Department, Faculty, University (Institution), City, Country

3 Department of Persian Language and Literature, Farhangian University, Tehran, Iran.

چکیده [English]

The Qalandari ghazal, as an anti-genre, directly and indirectly critiques and challenges the symbolic values and general methods of other literary genres by subverting the conventions established in previous literary traditions. This research examines the interaction of Qalandari ghazal with two traditional genres, “didactic poetry” and “praise poetry,” analyzing the heterotopic identity and inter-generic structure of this type of poetry. Finally, focusing on a ghazal by Fakhruddin Araqi, it demonstrates how this heterotopic ghazal, through the use of parodic strategies and carnival-like imagery, imitates other traditional genres of Persian poetry, while simultaneously developing them in new directions and challenging them within a complex literary game, thus creating new layers of intertextuality

کلیدواژه‌ها [English]

  • Fakhruddin Araqi
  • Qalandari ghazal
  • mystical poetry
  • Foucault’s heterotopia
قرآن کریم
براون، ادوارد (1351)،  از سعدی تا جامی، ترجمه علی­اصغر حکمت، چ3، تهران: ابن­سینا.
خاقانی شروانی (1373)، دیوان خاقانی شروانی، به تصحیح و تعلیقات ضیاءالدین سجادی تهران: زوار.
دوبروین، جی.تی.پی‌ (1375)، «قلندریات در شعر عرفانی فارسی از سنایی به بعد»، ترجمه هاشم بناءپور، مجله معارف، ش37، صص119-105.
رازی، شمس­الدین محمد بن  قیس (1373)، المجم فی معاییر اشعار العجم، به کوشش سیروس شمیسا، چ1، تهران: فردوس.
زرین­کوب، عبدالحسین (1376)، جستجو در تصوف ایران، چ 5، تهران: امیرکبیر.
سنایی غزنوی (1388)، ابوالمجد مجدود بن آدم، دیوان حکیم ابوالمجد مجدود بن آدم سنایی غزنوی، به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، تهران: سنایی.
سهروردی، ابوحفص عمر (2006)، عوارف المعارف، به اهتمام احمد عبدالرحیم سیح و توفیق علی وهبه،  قاهره: مکتبة الثقافه الدینیه.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1372)، تازیانه­های سلوک ، چ1، تهران: آگاه.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1375)، صور خیال در شعر فارسی، تهران: آگاه.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1386)، قلندریه در تاریخ: دگردیسی­های یک ایدیولوژی، تهران: سخن.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1393)، مفلس کیمیافروش: نقد و تحلیل شعر انوری، چ5، تهران: سخن.
شمیسا، سیروس (1370)، انواع ادبی، تهران: میترا.
صفا، ذبیح­الله (1388)، تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی: جلد ۱ و2، تهران: فردوس.
عراقی، فخرالدین (1372)، کلیات فخرالدین عراقی، به تصحیح نسرین محتشم، تهران: انتشارات زوار.
عراقی، فخرالدین (1370)، کلیات دیوان شیخ فخرالدین عراقی، با مقدمه سعید نفیسی، تهران: جاویدان.
عطار نیشابوری (1375)، دیوان عطار، ویرایش تقی تفضلی، تهران: شرکت انتشارات علم و فرهنگ.
فرخی سیستانی (1371)، دیوان حکیم فرخی سیستانی، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: زوار.
کارا مصطفی، احمد تارگون (1399)، تاریخ کهن قلندریه، ترجمه مرضیه سلیمانی، چ2، تهران: فرهنگ معاصر.
کیکاوس‌بن‌قابوس‌بن‌وشمگیر. (1312). قابوس‌نامه. به‌تصحیح سعید نفیسی. تهران: چاپخانۀ مجلس.
گرگانی، حاج محمدحسین شمس­العلماء (1377)، ابدع البدایع، به اهتمام حسین جعفری، تبریز: احرار.
گلچین معانی، احمد (1346) شهرآشوب در شعر فارسی، تهران: امیرکبیر.
نجفقلی میرزا، آقاسردار (1362)، دره نجفی، با تصحیح و حواشی حسین آهی، چ1، تهران: فروغی.
واعظ کاشفی کمال‌الدین حسین (1369) بدایع‌الافکار فی صنایع‌الاشعار، به اهتمام جلال‌الدین کزازی، تهران: مرکز.
وطواط، رشیدالدین محمد (1377)، حدائق­السحر فی دقائق­الشعر، به تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران: کتابخانه سنایی و کتابخانه طهوری.
Holy Quran
‘Attar Nishaburi (1996). Divan-e ‘Attar. Edited by Taqi Tadhkiri, Tehran: Elmi va Farhangi. [In Persian].
‘Iraqi, Fakhr al-Din (1993). Kulliyat-e Fakhr al-Din ‘Iraqi. Edited by Nasrin Mohtasham (Khaza’i), Tehran: Zavar. [In Persian].
Bakhtin, Mikhail (1984). Rabelais and His World. Bloomington: Indiana University Press.
Brown, Edward (1972). From Saadi to Jami, translated by Ali-Asghar Hikmat, Chapter 3, Tehran: Ibn Sina. [In Persian].
Bruijn, J. T. P (2012). “Shahrangīz 1. In Persian.” In Encyclopaedia of Islam, 2nd ed., edited by P. Bearman, Th. Bianquis, C. E. Bosworth, E. van Donzel, and W. P. Heinrichs. Leiden: Brill Online. http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_COM_1026.
de Bruijn, J.T.P (1996). “Qalandariyat in Persian Sufi Poetry from Sana’i Onwards.” Translated by Hashem Banapoor, Ma’arif, no. 37. [In Persian].
Farkhi Sistani (1992). Divan-e Hakim Farrokhi Sistani. Edited by Mohammad Dabir-e Siyaqi, Tehran: Zavvar. [In Persian].
Foucault, Michel; Miskowiec, Jay (1986). "Of Other Spaces". Diacritics. 16 (1): 22–27. doi:10.2307/464648. ISSN 0300-7162
Gorgani, Haj Muhammad Hussein Shams al-Ulama (1998), Abdaʿ al-Badāʾiʿ, edited by Hossein Jafari, Tabriz: Ahrar. [In Persian].
Gulchin-e Ma’ani, Ahmad (1967). Shahr-ashub dar she’r-e farsi. Tehran: Amir Kabir. [In Persian].
Iraqi, Fakhr al-Din (1991), The Collected Works of Sheikh Fakhr al-Din Iraqi, with an introduction by Saeed Nafisi, Tehran: Javidan. [In Persian].
Johnson, Peter (2006). "Unravelling Foucault's 'different spaces'". History of the Human Sciences. 19 (4): 75–90. doi:10.1177/0952695106069669. ISSN 0952-6951
Johnson, Peter (2013). “The geographies of heterotopia”. Geography Compass. Nov; 7(11).
Kara Mustafa, Ahmad Targun (2020). Tarikh-e qahen-e qalandariya. Translated by Marziyeh Solimani. 2nd ed, Tehran: Farhang-e Mo’aser. [In Persian].
Kaykavus ibn Qabus ibn Vushmgir (1933). Qabus Nama, edited by Saeed Nafisi. Tehran: Majles. [In Persian].
Khaqani Shervani (1994). Divan-e Khaqani Shervani. Edited by Zia’ al-Din Sajjadi, Tehran: Zavvar. [In Persian].
Leonard Lewisohn (2012) “Nāṣir-i Khusraw’s Ode to the Universal Soul and Intellect,” in Pearls of Persia: The Philosophical Poetry of Nāṣir-i Khusraw, ed. Alice C. Hunsberger, New York: I. B. Tauris and Institute of Ismaili Studies, 53–70.
Meisami, Julie Scott (1993). “Arabic Mujūn Poetry: The Literary Dimension,” in Verse and the Fair Sex: Studies in Arabic Poetry and the Representation of Women in Arabic Literature, ed. Frederick de Long, Utrecht: M. Th. Houtsma Stichting. 8–30.
Meisami, Julie Scott (1996). “Poetic Microcosms: The Persian Qasida to the End of the Twelfth Century.” In Qasida Poetry in Islamic Asia and Africa, edited by Stefan Sperl and Christopher Shackle, 1:137–82. New York: E. J. Brill.
Meisami, Julie Scott (2003). Structure and Meaning, 181–89 Structure and Meaning in Medieval Arabic and Persian Poetry: Orient Pearls.New York: RoutledgeCurzon.
Miller, Matthew Thomas (2022). “The Poetics of the Sufi Carnival: The Rogue Lyrics (Qalandariyyāt) as Heterotopic Countergenre(s)” In Al-ʿUṣūr al-Wusṭā, 30 (2022): 1-46.
Miller, Matthew Thomas (2023). “Genre in Classical Persian Poetry.” In Routledge Handbook of Ancient, Classical and Late Classical Persian Literature, edited by Kamran Talattof. New York: Routledge.
Najafqoli Mirza, Aqa Sardar (1983), Dorr-ye Najafi, edited and annotated by Hosein Ahi, Volume 1, Tehran: Forughi. [In Persian].
Razi, Shams al-Din Muhammad bin Qais (1994), Al-Mu'jam Fí Ma'áyíri Ash'ári 'L-'Ajam, edited by Sirus Shamisa, Volume 1, Tehran: Ferdows. [In Persian].
Safa, Zabih Allah (2009). Tarikh-e adabiyat dar Iran va dar qalamru-ye zaban-e farsi. Vols. 1 & 2. Tehran: Ferdows. [In Persian].
Sana’i Ghaznavi, Abu’l-Majd Majdud ibn Adam (2009). Divan-e Hakim Abu’l-Majd Majdud ibn Adam Sana’i Ghaznavi. Edited by Mohammad Taghi Modarres Razavi, Tehran: Sana’i. [In Persian].
Shafi’i Kadkani, Mohammad Reza (1993). Taziyaneh-hay-e saluk. Tehran: Agah. [In Persian].
Shafi’i Kadkani, Mohammad Reza (1996). Sovar-e khayal dar she’r-e farsi. Tehran: Agah. [In Persian].
Shafi’i Kadkani, Mohammad Reza (2007). Qalandariya dar tarikh: Degardisi-hay-e yak ideoloji. Tehran: Sokhan. [In Persian].
Shafi’i Kadkani, Mohammad Reza (2014). Maflis-e kimiyafurush: Naqd va tahlil-e she’r-e Anvari. 5th ed, Tehran: Sokhan. [In Persian].
Shamisa, sirus (1991). Anva’-e adabi. Tehran: Mitra. [In Persian].
Suhrawardi, Abu Hafs ‘Umar (2006). ‘Awarif al-ma’arif. Edited by Ahmad ‘Abd al-Rahim Sih and Tufayl ‘Ali Wahba.Cairo: Maktabat al-Thaqafa al-Dinia. [In Arabic].
Vatawat, Rashid al-Din Muhammad (1998), Hadāʾiq al-Siḥr fi Daqāʾiq al-Shiʿr, edited by Abbas Iqbal Ashtiyani, Tehran: Sana’i Library and Tahouri Library. [In Persian].
Wa’iz Kashfi Kamal al-Din Husayn (1990). Bada’i’ al-afkar fi sana’i’ al-ash’ar. Edited by Jalal al-Din Kazzazi, Tehran: Markaz. [In Persian].
Zarrinkoub, Abdolhossein (1997), A Search in Iranian Sufism, Volume 5, Tehran: Amir Kabir. [In Persian].