ادب فارسی

بررسی و مقایسۀ حکایات مشترک اسرارنامه و تذکرةالاولیای عطّار

عبدالرضا سیف؛ حمیدرضا فهندژسعدی

دوره 12، شماره 2 ، اسفند 1401، ، صفحه 1-20

چکیده

یکی از شگردهای پُربسامد در آثار شاعران زبان فارسی، به نظم کشیدن حکایات منثور، به خصوص داستان‌ها و اقوال حکیمانه و صوفیانه است. در این امر، عطار نیشابوری جایگاه برجسته‌ای میان شعرای فارسی دارد. عطار ... بیشتر یکی از شگردهای پُربسامد در آثار شاعران زبان فارسی، به نظم کشیدن حکایات منثور، به خصوص داستان‌ها و اقوال حکیمانه و صوفیانه است. در این امر، عطار نیشابوری جایگاه برجسته‌ای میان شعرای فارسی دارد. عطار جهت خلق مثنوی‌های ارزشمند خود، از تذکرةالاولیاء که ظاهراً حاصل مطالعات دوران جوانی او در منابع تصوف به شمار می‌آید، الهام بسیار گرفته است. این مقاله کوششی است در راستای تبیین اشتراکات محتوایی تذکرةالاولیاء و مثنوی‌های عطار نیشابوری، که به‌طور ویژه، به بازخوانی و تطبیقِ حکایت‌های مشترک اسرارنامه و تذکرةالاولیاء پرداخته است. نویسندگان با انگیزۀ درک هرچه بهتر این مطلب که شاهکارهای زبان فارسی چگونه پدید آمده‌اند، دو اثر اخیر را به مطالعه و مقایسه گرفتند. هدف این بوده است که آماری کمّی و کیفی از جزئیات نمونه‌های تطبیقی به دست دهند و پس از این که مقدّمه‌ای در معرفی این دو کتاب آورده‌اند، نشان داده‌اند که عطار برای پرداختن اسرارنامه، دست‌کم پانزده حکایت از تذکرةالاولیاء برگرفته است و صرف‌نظر از‌ِ حذف و اضافات جزئی، در غالب موارد به هستۀ روایات وفادار بوده است. بیشترین حکایات در پیوند با نام بایزید بسطامی است. حکایات مورد مطالعه، برای ساده‌سازی و بیان مفاهیم عرفانیی چون «طلب»، «فقر»، «سوءالعاقبه»، «رضا»، «ایثار»، «ترک تعلقات»، «تهذیب نفس» و «وحدت وجود» به کار رفته اند که در میان آن‌ها، «وحدتِ وجود» بیشترین تکرار را دارد.

ساختار ارتباطی انواع مکالمه در تذکره‌‌الاولیاء

پارسا یعقوبی جنبه‌سرایی؛ فاتح احمدپناه

دوره 10، شماره 1 ، شهریور 1399، ، صفحه 121-146

چکیده

تذکره‌های عرفانی بنا به ماهیّت مکتوب خود تابع محدودیّت‌های نظام نوشتاریاند؛ منتها مکالمههای مندرج در آن‌ها، از منظر روابط میان مشارکان گفت‌وگو؛ اعم از نوبتگیریها، لحن، توالی و غیره، از ... بیشتر تذکره‌های عرفانی بنا به ماهیّت مکتوب خود تابع محدودیّت‌های نظام نوشتاریاند؛ منتها مکالمههای مندرج در آن‌ها، از منظر روابط میان مشارکان گفت‌وگو؛ اعم از نوبتگیریها، لحن، توالی و غیره، از قواعد ارتباطات شفاهی پیروی می‌کند و حاوی افزودههای دلالتیِ ضمنیای هستند که کشف یا برساخت آن‌ها از جانب خواننده در گرو توصیف و تفسیر آن‌ها به کمک قواعد تحلیل مکالمه است. تذکرةالاولیاء عطّار تقریباً شاخصترین تذکرة عرفانی در فرهنگ ایرانی- اسلامی است که با منطق مذکور سامان یافته است؛ لیکن در خوانشهای مکرّر و متفاوتی که از آن شده، دلالتهای مذکور مغفول مانده است؛ از این‌ رو در نوشتار حاضر پس از مشخص‌کردن چهار رخداد گفتاری الگو و تکرار شونده در تذکرة‌الاولیاء با تکیه بر مدل تحلیل مکالمة هایمز، موسوم به الگوی «SPEAKING»، رخدادادهای گفتاری مذکور در دو سطحِ «توصیف» و «تفسیر»، طبقهبندی و تحلیل شده است. نتیجه نشان میدهد به رغم مضمونگرایی منتسب به تذکرةالاولیاء، شیوة تولید و صورت‌بندی مکالمههای مندرج در رخدادهای گفتاری آن، حاوی دلالتهای افزوده و ضمنیای است که در تقویّت یا تثبیت معنا (واقعیّتِ مفروض یا مطبوعِ مؤلّف) راوی بسیار مؤثّر بوده است. نمود این مطلب را میتوان در انتخاب موقعیّت مکالمهها؛ اعم از زمان و مکان، چینش مشارکان گفت‌وگو، اهداف مکالمه و ساختار فضایی تعامل، روند توالی رخدادها و شکل نوبتدهی، منش و لحن گفتار سخنگویان و مواردی مشابه مشاهده کرد که ضمن آشکارکردن ساختار نظام دانایی میان طبقات یا فِرَق عرفا، میزان پایبندی آن‌ها را به آن باورها نشان میدهد.

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 13 (1402)

دوره 12 (1401)

دوره 11 (1400)

دوره 10 (1399)

دوره 9 (1398)

دوره 8 (1397)

دوره 7 (1396)

دوره 6 (1395)

دوره 5 (1394)

دوره 4 (1393)

دوره 3 (1392)

دوره 2 (1391)

دوره 1 (1390)

کلیدواژه‌ها = تذکرةالاولیاء

بررسی و مقایسۀ حکایات مشترک اسرارنامه و تذکرةالاولیای عطّار

چکیده

ساختار ارتباطی انواع مکالمه در تذکره‌‌الاولیاء

چکیده