ادب فارسی

زبان قصاید ناصرخسرو در سطح نحوی

مهدی علیایی مقدم؛ پدرام شهبازی بختیاری

دوره 8، شماره 2 ، اسفند 1397، ، صفحه 79-102

چکیده

  تشخّصِ زبانِ قصایدِ ناصرخسرو در گرو چه عواملی است؟ اصلی­ترین کوشش این پژوهش پاسخ­دادن به این پرسش است. ازآنجاکه پرداختن به تمام مشخّصاتِ زبانِ قصاید او، در یک مقاله نمی­گنجد، اینجا تلاش شده است ...  بیشتر تشخّصِ زبانِ قصایدِ ناصرخسرو در گرو چه عواملی است؟ اصلی­ترین کوشش این پژوهش پاسخ­دادن به این پرسش است. ازآنجاکه پرداختن به تمام مشخّصاتِ زبانِ قصاید او، در یک مقاله نمی­گنجد، اینجا تلاش شده است مختصّات زبان او عمدتاً در سطح نحو زبان بررسی شود؛ یعنی ساختار گروه­های نحوی و جمله­ها، اگرچه از توجّهی گذرا به سطح آوایی کلام او نیز غفلت نشده­ است. این بررسی وقتی کاملاً میسّر می­شود که با مقایسة عناصر نحوی زبان او با شاعران پیشین و معاصرش، میزان برجستگی شعرش معیّن شود؛ ازاین­رو، بررسیِ ویژگی‌های زبان قصاید او در قیاس با زبان قصاید دو شاعر متقدّمش (فرّخی و عنصری) و یک شاعر هم‌عصرش (قطران)، به­مثابة زبانِ معیارِ قصیده‌سراییِ عصر، مهمّ­ترین بخش این پژوهش است. در بررسی فراوانی هریک از عناصر نحوی در قصیده­های معیّن ناصرخسرو و مقایسة آن با فراوانی آنها در قصاید فرخی و عنصری و قطران که در وزن و قافیه با قصیده­های او مشترک‌اند، روش آماری را پیش گرفته‌ایم؛ بنابراین، قصاید ناصرخسرو در سطح نحو در این موارد نسبت به سه شاعر دیگر برجسته و متمایز می­نماید: کاستی توازی نحوی و حذف فعل، کاستی گروه اسمی بدلی و وجه دعا، بی ارتباطی تمهید نحوی تضمین با محور عمودی خیال، فزونی نقش ترغیبی زبان، هنجارگریزی نحوی، کهنه­گرایی، نقش جمله(­واره)­های پیروِ وابستۀ شرطی و تقابلی و تعلیلی در ایجاد اسلوبِ فلسفی کلام او. در این مقاله به‌جای تعابیر کلّی و مبهمی که غالباً از زبان قصاید ناصرخسرو به­دست­­داده‌اند، داده­های کمّی قابل‌سنجشی فراهم آمده است که تحلیل­های این مقاله، تنها یکی از نتایج ممکنِ حاصل از آنهاست.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 758.26 K

نکته‌ای چند دربارۀ تحوّل شکلی و معنایی ساقی‌نامه‌ها (با تأکید بر تذکرۀ میخانه)

سیّد مرتضی میرهاشمی

دوره 4، شماره 2 ، اسفند 1393، ، صفحه 81-99

چکیده

  یکی از موضوعات شعری در ادب فارسی، ساقی‌نامه‌سرایی است. این موضوع ادبی که با نظامی گنجوی و چه‌بسا با الهام گرفتن وی از اشعار موسوم به خمریّات ـ که البتّه پیش‌تر سابقه‌ای هم داشته است ـ پدید آمد، پس از ...  بیشتر یکی از موضوعات شعری در ادب فارسی، ساقی‌نامه‌سرایی است. این موضوع ادبی که با نظامی گنجوی و چه‌بسا با الهام گرفتن وی از اشعار موسوم به خمریّات ـ که البتّه پیش‌تر سابقه‌ای هم داشته است ـ پدید آمد، پس از نظامی مورد توجّه گویندگان مختلف در اعصار گوناگون قرار گرفت و در عین حال دچار تغییرات و تحوّلاتی شد. بررسی و مطالعه دربارۀ این تحوّلات که آن را می‌توان به سه بخشِ تحوّل در قالب (استفاده از بعضی قالب‌های دیگر چون ترجیع‌بند و ترکیب‌بند)، تحوّل در معنا (گنجاندن موضوعات دیگر در ساقی‌نامه‌ها که پیش‌تر سابقه ای نداشت)، تحوّل در تصاویر و تعابیر شاعرانه (ساختن تعابیر و تصاویر تازه به‌خصوص برای میِ معهود در ساقی‌نامه‌ها) تقسیم کرد؛ موضوعی که در این مقاله بدان پرداخته شده است. تلاش ذهنی گویندگان ادوار مختلف در ایجاد این تحوّلاتْ کمابیش مشهود است، امّا در این میان، تنوّع‌جویی برخی از شاعران عصر صفوی، آب‌ورنگ دیگری دارد که بی‌تردید حاصل تأثیرپذیری از سبک شعری تازه (سبک اصفهانی یا هندی) آن عصر است.    

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 175.85 K

فراز و فرودهای شعر کودک و شعر نوجوان ایران در سه دهه پس از انقلاب

مهدی حجوانی

دوره 5، شماره 1 ، خرداد 1394، ، صفحه 81-100

چکیده

  نویسنده در مقالة حاضر وضعیت شعر کودک و شعر نوجوان ایران را در سه دهه پس از انقلاب توصیف و تحلیل می‌کند. محور برخی از پرسش‌ها، جریان‌های شعری، مختصات هر جریان، شرایط اجتماعی، شاعران مهم‌تر و شاعران جهت‌دهنده ...  بیشتر نویسنده در مقالة حاضر وضعیت شعر کودک و شعر نوجوان ایران را در سه دهه پس از انقلاب توصیف و تحلیل می‌کند. محور برخی از پرسش‌ها، جریان‌های شعری، مختصات هر جریان، شرایط اجتماعی، شاعران مهم‌تر و شاعران جهت‌دهنده است و چارچوب آن نظری، تاریخی، توصیفی و تحلیلی است. این مقاله نخستین اثری است که به این شکل به جریان‌ها، آثار و شاعران سه دهه پرداخته است. بررسی برخی از مختصات دهة شصت (انقلاب و دفاع مقدس، رشد تألیف، تجربه‌گرایی، غم غربت روستا، غیبت نقد، رواج بیشتر شعر کودک در مقایسه با شعر نوجوان)، هفتاد (ورود مضمون صلح و میهن، رواج بیشتر ترانه، کاهش تجربه‌گرایی و رواج بیشتر نقد و نظریه، انشعاب در میان شاعران) و هشتاد (سنت‌گریزی، فردیت، تأثیرپذیری از ترجمه‌ها، تعریف جدید از شعر کودک و مخاطب، رواج طنز، توجه به اشیا در برابر مفاهیم) نشان می­دهد شعر کودک و شعر نوجوان، در این دوران سه جریان متفاوت شعری با مختصاتی نسبتاً مشخص را تجربه کرده است. این نوع ادبی، هم فراز و فرود داشته، هم از شرایط اجتماعی تأثیر گرفته و هم در مجموع، حرکتی رو به جلو داشته است.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 535.58 K

نمودهای عرفان عملی و وحدت شهود در دیوان عطّار نیشابوری

شیرزاد طایفی

دوره 7، شماره 2 ، اسفند 1396، ، صفحه 81-100

چکیده

  بخش عملی عرفان، ساحت یافته­های رفتاری و تجربی یک عارف است که براساس منش سلوکانه در مسیر تعالی تهذیب نفس و تطهیر باطن و رسیدن به کنه هستی، استغراق در آن و شهود آن، به نوعی جهان­بینی توحیدی به نام «وحدت ...  بیشتر بخش عملی عرفان، ساحت یافته­های رفتاری و تجربی یک عارف است که براساس منش سلوکانه در مسیر تعالی تهذیب نفس و تطهیر باطن و رسیدن به کنه هستی، استغراق در آن و شهود آن، به نوعی جهان­بینی توحیدی به نام «وحدت وجود» منجر می­شود که پایه­های آن را تجربیات شهودی تشکیل داده است؛ ازاین­رو، عرفای شهودی آن را با عنوان «وحدت شهود» خوانده­اند؛ به­عبارت­دیگر، در این نوع عرفان توحیدی، وحدت وجود شهودی، تجربه و اثبات می­شود. نمود این نوع عرفان عملی و شهودی در آثار عارفی چون عطّار نیشابوری، در قالب غزلیّات دیوان وی مشهود است. با بررسی ابیاتی که این نوع جهان­بینی را به تصویر می­کشد، می­توان به چشم­انداز روشنی از نگرش عرفانی عطّار دربارۀ مسئلۀ توحید دست یافت. عطّار نیشابوری در آینۀ غزلیّات خود که مبتنی بر تجربیات روحانی و در نتیجة احراز مقامات بالای عرفانی است، وحدت وجود خاصّ خود را که بینشی تلفیقی و از نوع شهودی آن است، مطرح می­کند. در پژوهش پیش­رو، به روش استقرایی- تحلیلی و با بررسی غزلیّات دیوان عطّار نیشابوری، به بازکاوی نوع نگرش وی و اثبات وحدت وجود شهودی این عارف موحد پرداخته­ایم.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 540.89 K

بوم‌نقد تطبیقی کتاب‌های درسی فارسی و العربیّة لغتی

عاطفه جمالی؛ فرح انگیز شکوهی

دوره 10، شماره 2 ، اسفند 1399، ، صفحه 81-101

چکیده

  منتقدان بوم­گرا فرهنگ حاکم بر جامعه را یکی از عوامل اصلی بحران زیست‌‌محیطی می‌دانند و یکی از اهدافشان اصلاح فرهنگ و نگرش غالب است. نظام آموزشی و کتاب‌های درسی از عوامل اصلی فرهنگ‌سازی هستند. در این ...  بیشتر منتقدان بوم­گرا فرهنگ حاکم بر جامعه را یکی از عوامل اصلی بحران زیست‌‌محیطی می‌دانند و یکی از اهدافشان اصلاح فرهنگ و نگرش غالب است. نظام آموزشی و کتاب‌های درسی از عوامل اصلی فرهنگ‌سازی هستند. در این پژوهش با روش تحلیل محتوای کیفی و متن­کاوی به بررسی تطبیقی کتاب‌های درسی فارسی و العربیّة لغتی دبستان‌های ایران و امارات متّحدۀ عربی پرداخته­، دغدغه‌های زیست‌محیطی را در آن‌ها بررسی کرده و به ارزیابی راهکارهای ارائه‌شده برای ایجاد حسّ احترام در کودکان نسبت به طبیعت پرداخته­ایم. یافته­ها حاکی از آن است که موضوعاتی همچون اهمّیّت محیط زیست، بحران آب، آلودگی هوا، بازیافت زباله، حفاظت از گونه­ها، درخت‌کاری و اقدامات عملی دولت­ها در کتاب­های العربیّة لغتی بیشتر منعکس شده است. مؤلّفان این کتاب­ها در4/45 درصد دروس به گونه‌ای آشکار یا ضمنی به بازنمایی موضوعات زیست‌محیطی پرداخته­اند و در فارسی تنها در 15درصد دروس این دغدغه‌ها منعکس شده است. به­ نظر می‌رسد جغرافیای امارات و حمایت دولت از منابع زیست‌محیطی سبب هم­نوایی نظام آموزشی با برنامه­ها و اهداف دولتی شده است؛ امّا در ایران با وجود تنوّع زیستی و بحران‌های زیست‌محیطی، مؤلّفان کتب فارسی بیشتر از ظرفیّت­های زبانی برای ساخت تصاویر و ایماژهای ادبی با محوریّت طبیعت بهره برده‌اند و مسائل محوری­ زیست‌محیطی به کتاب‌های علوم تجربی و تعلیمات اجتماعی منتقل شده است.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 814.11 K

شگردهای روایت در شعرهای روایی مهدی اخوان ثالث

محمد شادروی‌منش؛ اعظم برامکی

دوره 2، شماره 2 ، اسفند 1391، ، صفحه 83-102

چکیده

  از مهمّ‌ترین ویژگی‌های شعر مهدی اخوان ثالث (1307-1369) روایی بودن آنهاست؛ امّا آنچه به شعرهای روایی او برجستگی ویژه‌ای می‌بخشد و آن را از آثار شاعران معاصرش متمایز می‌سازد، شیوه‌ها و شگردهای ...  بیشتر از مهمّ‌ترین ویژگی‌های شعر مهدی اخوان ثالث (1307-1369) روایی بودن آنهاست؛ امّا آنچه به شعرهای روایی او برجستگی ویژه‌ای می‌بخشد و آن را از آثار شاعران معاصرش متمایز می‌سازد، شیوه‌ها و شگردهای او در روایت است. وی در شعر از عنصر روایت به گونه‌ای خاصّ استفاده کرده است که با وجود نقش برجستة بسیاری از شگرد (=تکنیک)‌ها، ساختار روایی شعر هرگز لطمه‌ای به جوهر شعر نمی‌زند. به عبارت دیگر، در آثار او بیش از آنکه شعر در خدمت روایت داستانی قرار گرفته باشد، عناصر داستانی و روایی به خدمت شعر درآمده‌اند. این مقاله به بررسی و تحلیل شگردهای روایت شامل: شخصیّت‌پردازی، گفت‌وگو، توصیف، فضاسازی، شیوة آغاز روایت‌ها، شیوه‌های بیان نمایشی، نقطة اوج و فرود، مرحلة ‌گذار در منظومه‌های روایی اخوان ثالث می‌پردازد و کارکرد ویژة هر یک را در شعر او نشان می‌دهد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 194 K

جلوه‌هایی از رمانتیسم در شعر خاقانی

نرگس اسکویی

دوره 9، شماره 1 ، شهریور 1398، ، صفحه 83-99

چکیده

  افضل‌الدّین بدیل بن علی خاقانی شروانی، متخلّص به خاقانی (ولادت: ۵۲۰ق در شروان –وفات: ۵۹۵ق در تبریز) در ادبیّات کهن فارسی، شاعری شاخص، تأثیرگذار و منحصربه‌فرد است؛ ازآن‌رو که در شعر ...  بیشتر افضل‌الدّین بدیل بن علی خاقانی شروانی، متخلّص به خاقانی (ولادت: ۵۲۰ق در شروان –وفات: ۵۹۵ق در تبریز) در ادبیّات کهن فارسی، شاعری شاخص، تأثیرگذار و منحصربه‌فرد است؛ ازآن‌رو که در شعر خود اجازۀ ظهور و بروز به «من» خود را به‌تمامی می‌دهد. او در اشعارش فقط در مقام شاعر ظاهر نمی‌شود، بلکه سیمای انسانی را به­تماشامی‌گذارد که عاطفی، هیجانی، عشق‌طلب، مبارزه‌جو، آزادی‌طلب، آزاده‌خو و انسان‌گراست؛ این اوصاف، جزو شرایطی است که رمانتیست‌ها خود را قائل به احراز آن می‌دانستند و در بیانیۀ ادبی خود، آنها را برشمرده‌اند. علاوه ­­بر این ویژگی‌ها، تصاویر موجود در شعر او، ویژگی‌های تصاویر رمانتیک را دارد؛ یعنی همچون تصاویر شعر رمانتیست‌ها، مبهم و در سایه، سازمند، متّحد و منسجم، بی‌زمان و بی‌مکان، استعاری، ذهنی، طبیعت‌گرا و ... است. این مقاله، در پی ایضاح بیشتر نمودهای رمانتیسم در شعر و اندیشۀ خاقانی بوده ‌است؛ از­این­رو، با انتخاب شیوۀ تحلیل قیاسی، به بررسی و برجسته‌سازی شباهت‌های فراوان شعر خاقانی و مکتب رمانتیسم پرداخته است. نتایج حاصل از تحقیق، گویای آن است که اوصاف رمانتیک شعر خاقانی، به‌ویژه فردیّت، بیان خود، انسان‌گرایی و آزادی‌جویی خاقانی، همچنان­که تمام خاقانی‌پژوهان ایرانی و غیرایرانی بر آن صحّه نهاده‌اند، در ادبیّات کلاسیک فارسی، اگر نگوییم بی‌نظیر، حتماً کم‌نظیر است.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 617.99 K

نمود ایما(زبان ایما یکی از شاخص های برجسته مقالات شمس)

علی محمدی

دوره 1، 7و8 ، اسفند 1390، ، صفحه 89-120

چکیده

  وقتی سخن از زبان متن در میان باشد، نظر زبان‌شناسان و منتقدان ادبی، بیشتر به وجه نوشتاری معطوف است، وجهی که در تقابل خود، وجه گفتاری را به یاد می‌آورد. تقابلی که از زمان پدیدآمدن خط تاکنون، در نظر پژوهش‌گران ...  بیشتر وقتی سخن از زبان متن در میان باشد، نظر زبان‌شناسان و منتقدان ادبی، بیشتر به وجه نوشتاری معطوف است، وجهی که در تقابل خود، وجه گفتاری را به یاد می‌آورد. تقابلی که از زمان پدیدآمدن خط تاکنون، در نظر پژوهش‌گران زبانی بوده است. پس از توجّه و اهمیّتی که فردینان دوسوسور به نمود برجسته‌ی گفتار بخشید و نوشتار را شکل ناقص گفتار به شمار آورد، زبان‌شناسان هر جا از تقابل نمودهای زبانی سخن گفتند، بیش‌تر به همین زبان نوشتار و گفتار بسنده کردند؛ در حالی که نیک می‌دانستند، زبان نمودهای کم‌رنگ‌تری نیز دارد؛ البته زبان‌شناسان و جامعه‌شناسان و حتّی روان‌شناسان در غرب، به برخی از وجوه نمودهای دیگر که بار انتقال پیام را به دوش دارد، اشاراتی کرده‌ و مقالات و کتاب‌هایی نوشته‌اند؛ اما آن‌چه در این مقاله، با عنوان «نمود ایما» یا «زبان ایما» خوانده شده، نه از شمار آن اشارات و کنایاتی است که به عنوان «غیر کلامی»، مطرح است و نه آن که به عنوان «زبان بدن» از آن یاد می‌کنند؛ بل که نمود دیگری است که به نظر نگارنده تا کنون مورد توجّه ویژه‌ی دانش‌مندان قرار نگرفته است. نمودی که به هر حال تاب و توان انتقال مبلغی از معانی و احساس را در خود دارد و در ارتباطات روزمره‌ی مردم و در همه‌ی زبان‌ها، نقش به سزایی را بازی می‌کند. آن چه در این مقاله مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته، پس از بیان مقدمه‌ای لازم، اهتمام در برجسته‌ساختن همین نمود ایمایی زبان در متن مقالات شمس تبریزی بوده است. بدین لحاظ ما خود را موظّف دیدیم تا حدّ نیاز فضای این نوشته، به پی‌جویی ردّ پای چنین نمودی در متون دیگر نیز بپردازیم؛ اما به سبب محدود بودن فرصتی که در اختیار این مقال است و نیز نبودن سابقه‌ی پژوهش در این خصوص، مبحث چون و چرایی فلسفی و روان‌شناختی دخالت برجسته‌ی این نمود در وجه نوشتاری، هم‌چنان ناتمام مانده است.    

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 330.05 K

نقد کهن‌الگویی شخصیت «درویش» در قصۀ نوش‌آفرین گوهرتاج

سعید واعظ؛ زهرا منوچهری

دوره 13، شماره 1 ، شهریور 1402، ، صفحه 89-110

چکیده

  «درویش» به معنی فقیر، نیازمند، گدا و مسکین است. هم‌چنین به  زاهدان، عارفان و صوفیانی که به دنیا و هر چه در آن است، بی­اعتنا هستند و روی نیازشان فقط به سمت خداست، درویش می‌گویند. بنابراین، درویش ...  بیشتر «درویش» به معنی فقیر، نیازمند، گدا و مسکین است. هم‌چنین به  زاهدان، عارفان و صوفیانی که به دنیا و هر چه در آن است، بی­اعتنا هستند و روی نیازشان فقط به سمت خداست، درویش می‌گویند. بنابراین، درویش کسی است که خواسته یا ناخواسته، بی­چیز و فقیر است.  صفت درویشِ واقعی  قناعت و خرسندی است. این پژوهش بر آن است که شخصیت درویش را در قصۀ نوش­آفرین گوهرتاج بر اساس نظریۀ کهن­الگویی یونگ بررسی کند و خوانش نوینی از این داستان ارائه دهد که موجب درک زیرلایه­های غریزی، فرهنگی و آرمانی جامعۀ ایرانی در برهه­ای خاصّ می­شود. واکاوی شخصیت درویش به عنوان شخصیتی کلیدی در این داستان­ و حقیقت روان­شناختی او، می­تواند این هدف را تقویت کند. ضمن این­که تأییدی نیز بر اهمیت داستان­های عامیانه از نظر یونگ است. روش تحقیق، تحلیل کیفی و کمّی است که با استناد به منابع کتابخانه­ای شکل می­گیرد. در این قصه، هفت شخصیت هستند که می­توان آن­ها را با شخصیت درویش تطبیق داد. نقش­های کهن­الگویی این شخصیت­ها به ترتیبِ بسامد، خویش، نقاب، قهرمان، پیر خردمند، آنیموس و سایه هستند. نقش­های اصلی قصه از درویش چهره­ای آرمانی ارائه می­دهند: قهرمان منجی و پیر خردمندی که گره­گشای تمام مشکلات است. بر این اساس، شخصیت درویش در کل از دید عامه، شخصیتی مثبت و محترم بوده است. نتیجۀ پژوهش نشان می­دهد چگونه مفاهیمِ برگرفته از باور عامه، نیازها و آرزوهای ناخودآگاه مردم و ساختار سیاسی-  فرهنگی جامعه بر شخصیت­پردازی داستان (این­جا تیپ درویش) اثر می­گذارد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1.4 M

پیامبران در قصّه‌های بلند عامیانه

حسن ذوالفقاری؛ بهادر باقری

دوره 3، شماره 2 ، اسفند 1392، ، صفحه 77-94

چکیده

  یکی از ویژگی‌های برجستة داستان‌های منثور عامیانه که تا به حال کمتر بدان پرداخته شده، پیوند ژرف و معنادار آنها با کهن‌الگوهای داستان‌های پیامبران، یعنی تکرار و یا بازتولید بسیاری از رویدادهای زندگی ...  بیشتر یکی از ویژگی‌های برجستة داستان‌های منثور عامیانه که تا به حال کمتر بدان پرداخته شده، پیوند ژرف و معنادار آنها با کهن‌الگوهای داستان‌های پیامبران، یعنی تکرار و یا بازتولید بسیاری از رویدادهای زندگی پیامبران در متن آنهاست. در ‌این حوزه، سه نوع نقش‌آفرینی پیامبران در داستان دیده می‌شود: نقش‌‌آفرینی فعّال پیامبران در روند داستان، نقش‌های فرعی آنان، بازسازی ماجراهایی شبیه داستان‌های مربوط به پیامبران. همچنین استفادة قهرمانان داستان از سلاح‌ها و ابزار‌های پیامبران، یاری‌رسانی پیامبران به قهرمانان در عالم خواب و هدایت قهرمان یا دشمن و نظرکردة آنان بودن، نمونه‌هایی از‌ این پیوند است.راویان قصّه‌های عامیانه، با توجّه به جذّابیّت و شهرت فراوان ‌این کهن‌الگوها، از آنها بهره برده و از ‌این راه، هم رنگ و بوی دینی و معجزه‌آسا به قهرمانان داستان خویش داده و کار و بار آنان را در ادامه و با تأیید رسولان الهی نمایش داده‌اند و هم به قصّه‌های خود شأن و هویّت بیشتری بخشیده‌اند. ‌این مقاله با مطالعة شانزده داستان بلند منثور عامیانه، به بررسی این موضوع مهمّ پرداخته است.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 247.74 K

تأمّلی در دیدگاه‌‌های نظامی دربارۀ جوهره و خاستگاه شعر

محمود فضیلت؛ یاسین اسمعیلی

دوره 3، شماره 1 ، شهریور 1392، ، صفحه 91-110

چکیده

  شعر در جوهر جاری و جهانی‌اش حاصل بی‌‌خویشی و برخاسته از ناخودآگاه شاعران دانسته شده است. این مسئله را نظامی نیز در ضمن ابیاتش به تصریح و تلویح بیان کرده است. هدف مقالۀ حاضر‏، بررسی موضوع جوهرۀ الهامی ...  بیشتر شعر در جوهر جاری و جهانی‌اش حاصل بی‌‌خویشی و برخاسته از ناخودآگاه شاعران دانسته شده است. این مسئله را نظامی نیز در ضمن ابیاتش به تصریح و تلویح بیان کرده است. هدف مقالۀ حاضر‏، بررسی موضوع جوهرۀ الهامی بودن یا صناعی بودن شعر از دیدگاه نظامی است. به اعتقاد وی، فرایند آفرینش هنری ـ و از جمله شعر ـ در بین این دو حالت قرار دارد. او بر آن است که شعرِ الهامی خالص و یا صناعیِ خالص وجود ندارد. ترتیب قرار گرفتن اشعاری که در بر گیرندۀ این مضمون‌‌هاست، نشان می‌‌دهد که خاستگاه شعر از نظر وی، الهام است، امّا کمال شعر در گرو ویرایش و پرداخت آن است. همچنین تغییرات جهان‌‌شناختی و آیینی و به تبع آن دگرگونی‌‌های فرهنگی و اجتماعی، موجب شده است تا اختلافاتی در منبع الهام نظامی با دیگر شاعران دیده شود که در این مقاله نقد و تحلیل کرده‌ایم.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 218.84 K

میان خانۀ جهان

محمّدرضا ترکی

دوره 1، شماره 6 ، مرداد 1390، ، صفحه 93-100

چکیده

  در این مقاله از رهگذر تأمّل در مفهوم بیتی از خاقانی شروانی و بررسی و نقد نکاتی که شارحان دیوان او ، از دیرباز تا امروز، در شرح و تفسیر آن آورده‌اند، کوشیده ایم مفهوم اصطلاح «میان خانه» را در شعر این سخن ...  بیشتر در این مقاله از رهگذر تأمّل در مفهوم بیتی از خاقانی شروانی و بررسی و نقد نکاتی که شارحان دیوان او ، از دیرباز تا امروز، در شرح و تفسیر آن آورده‌اند، کوشیده ایم مفهوم اصطلاح «میان خانه» را در شعر این سخن سرای بزرگ قرن ششم هجری توضیح دهیم. به نظر میرسد این تعبیر، به معنایی که در بیت آمده است، از اصطلاحات خاص خاقانی است، از آن دسته اصطلاحات که در حد تفحّص تنها در آثار این زبان آور شروانی به کار رفته است. وجود اصطلاحات و تعبیراتی از این دست در آثار خاقانی و دیگر سخنوران ادب فارسی، تدوین فرهنگ اصطلاحات خاص خاقانی و دیگر سخنوران ادب فارسی را به طور جداگانه ضروری میسازد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1.8 M

نگاه تازه‌ای به زندگی عمادی غزنوی (به همراه معرّفی منابع نویافته از اشعار او)

محمد افشین وفائی

دوره 4، شماره 1 ، شهریور 1393، ، صفحه 93-112

چکیده

  امیر ابومحمّد عمادی غزنوی از شاعران سرشناس قرن ششم هجری قمری است که در زمان حیات از شهرت بسزایی برخوردار بوده است. با این حال از زندگی او آگاهی زیادی نداریم و دیوان اشعارش نیز تاکنون به دست ما نرسیده است. ...  بیشتر امیر ابومحمّد عمادی غزنوی از شاعران سرشناس قرن ششم هجری قمری است که در زمان حیات از شهرت بسزایی برخوردار بوده است. با این حال از زندگی او آگاهی زیادی نداریم و دیوان اشعارش نیز تاکنون به دست ما نرسیده است. در این مقاله، نویسنده کوشیده است با شناسایی منابع متعدّد و گاه جدید و با اتّکا بر اشعار چاپ‌شده و چاپ‌نشدة عمادی، پرتو تازه‌ای بر زندگی این شاعر بزرگ عهد سلجوقی بیفکند. در پایان، از خلال کتاب‌های چاپی و جُنگ‌ها و مجموعه‌های خطّی، مآخذ اشعار عمادی ـ که برای جمع‌آوری و تدوین دیوان وی باید از آنان استفاده شود ـ معرّفی شده است.  

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 309 K

رابطة معنایی جمله‌وارة پایه و پیرو در جمله‌های شرطی زبان فارسی

سیدمحمدرضا ابن الرسول؛ سمیه کاظمی نجف آبادی؛ مهری کاظمی

دوره 6، شماره 1 ، خرداد 1395، ، صفحه 93-112

چکیده

  زبان، نظامی از روابط متداخل است؛ به­گونه‌ای که مفهوم یک جزء، جز در سایة ارتباط با اجزاء و عناصر دیگر دریافت نمی‌شود. ارتباط بین ساخت‌ها و سازه‌های زبانی بر دو گونه است: رابطة لفظی و رابطة معنایی که ...  بیشتر زبان، نظامی از روابط متداخل است؛ به­گونه‌ای که مفهوم یک جزء، جز در سایة ارتباط با اجزاء و عناصر دیگر دریافت نمی‌شود. ارتباط بین ساخت‌ها و سازه‌های زبانی بر دو گونه است: رابطة لفظی و رابطة معنایی که هر دو پیوندی عمیق و ناگسستنی با یکدیگر دارند؛ چراکه لفظ در خدمت معنی و وسیله‌ای برای بیان آن است. باتوجه­به اهمیت رابطة معنایی در جمله‌های مرکب، به­ویژه جمله‌های شرطی، پژوهش حاضر بر آن است تا با مداقه در ساخت زبانی جمله‌های شرطیِ زبان فارسی و با تکیه بر روش وصفی ـ تحلیلی، ساخت معنایی این جملات و عوامل مؤثر در افادة معنی شرط را تحلیل و با تأمل در نمونه‌های برگرفته از متون ادب فارسی، نوع ارتباط معنایی دو جمله‌وارة پایه و پیرو شرطی را که موردکم­توجهی دستورپژوهان زبان فارسی قرارگرفته است، بررسی کند. مهم‌ترین دستاوردهای این نوشتار بیانگر آن است که در جملات شرطی رابطة تلازمی، اساس ارتباط معنایی دو جمله‌وارة پایه و پیرو به­شمارمی‌رود و این رابطة معنوی، خود به دو گونة تلازمی سببی و تلازمی غیرسببی تقسیم می‌شود.  

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 478.93 K

بررسی چهار نظریه دربارة بیتی از عبدالقادر بیدل

سیدمهدی طباطبایی

دوره 6، شماره 2 ، اسفند 1395، ، صفحه 95-112

چکیده

  اظهارنظر شفیعی­کدکنی دربارة مشخص‌نبودن مفهوم یک بیت بیدل، توجه ویژة پژوهشگران را به آن موجب شد تا جایی که سیدحسن حسینی فصلی از کتاب بیدل، سپهری و سبک هندی را به توضیح و شرح آن اختصاص داد و محمدرضا اکرمی ...  بیشتر اظهارنظر شفیعی­کدکنی دربارة مشخص‌نبودن مفهوم یک بیت بیدل، توجه ویژة پژوهشگران را به آن موجب شد تا جایی که سیدحسن حسینی فصلی از کتاب بیدل، سپهری و سبک هندی را به توضیح و شرح آن اختصاص داد و محمدرضا اکرمی در 25 صفحه از کتاب استعاره در غزل بیدل دربارة این بیت سخن گفت. علی معلّم دامغانی هم در 7 شماره از ماهنامة شعر، مباحثی درخصوص این بیت مطرح کرد. هرکدام از این صاحب‌نظران از زاویه‌ای ویژه به بیت نگریسته‌اند، امّا به‌­نظرمی‌رسد مشکل مفهومی آن هنوز برطرف نشده است. این پژوهش در پی آن است که با واکاوی دیدگاه­های پژوهشگران دیگر و با استناد به سایر ابیات بیدل، مفهوم صحیح بیت را به­دست­دهد. روش تحقیق به­صورت تحلیلی ـ توصیفی و با استفاده از امکانات کتابخانه‌ای است. اهمیت و ضرورت تحقیق در آن است که این بیت، نمایندة بیت‌های دیریاب و مبهم بیدل است و اظهار نظرهای پیرامون آن هم می‌تواند نشانگرِ داوری‌های پژوهشگران دربارة این‌گونه ابیات او باشد. مهم‌ترین نتیجة پژوهش، افزون بر رفع ابهام بیت، اثبات این نکته است که بی‌معنی و غیرمنسجم به­نظررسیدنِ یک یا چند بیت در دیوان شاعری، نشان از ناتوانی مخاطب در کشف تناسب‌های درونی اجزای شعر دارد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 344.53 K

بررسی بینامتنی حکایات مشترک تذکرة‌الاولیا و منطق‌الطیر عطار نیشابوری

سیده مریم روضاتیان؛ فاطمه السادات مدنی

دوره 7، شماره 1 ، شهریور 1396، ، صفحه 95-112

چکیده

  عطار نیشابوری، شاعر و مؤلفی است که با قرارگرفتن در دوره­ای بین عصر سنایی و روزگار مولوی، حلقۀ اتصال آغاز و اوج مسیر عارفانۀ شعر فارسی شده است. در آثار عطار باتوجه­به آشنایی او به داستان­پردازی و ...  بیشتر عطار نیشابوری، شاعر و مؤلفی است که با قرارگرفتن در دوره­ای بین عصر سنایی و روزگار مولوی، حلقۀ اتصال آغاز و اوج مسیر عارفانۀ شعر فارسی شده است. در آثار عطار باتوجه­به آشنایی او به داستان­پردازی و استفاده از حکایات گوناگون، مشابهت­های مضمونی با یکدیگر دیده می­شود. در این پژوهش حکایات مشترک تذکرة‌الاولیا و مثنوی منطق­الطیر بررسی و برای دریافت نحوۀ ارتباط و مناسبات آنها با یکدیگر، از مباحث بینامتنی و به­ویژه نظریۀ ژرار ژنت استفاده می شود. در این نظریّه روابط بین متون بررسی شده است؛ چنان­که براساس دسته­بندی­های ارائه­شده در آن، می­توان روابط میان­بین را بررسی و تحلیل کرد. نکتۀ مهم آن است که باتوجه‌به ویژگی­های منحصربه­فرد متون ادبی زبان فارسی، می­توان از دسته‌بندی‌های پیشین فراتر رفت و برای گسترش آنها اقدام کرد. این­گونه بررسی­ها ارتباط بین آثار عطار و روش او را در نحوۀ به­کارگیری حکایات در دو کتاب مذکور روشن می­کند. همچنین آثار عطار با قرارگرفتن در جایگاه نمونه­های ادبی سبب ایجاد دسته­بندی­های تازه در حوزۀ بینامتنیت می­شوند.                                                 

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 454.7 K

دو تحریر متفاوت از جامع التمثیل

شهرام آزادیان؛ محمدعلی اجتهادیان

دوره 5، شماره 2 ، اسفند 1394، ، صفحه 97-111

چکیده

  جامع­ التمثیل را محمدعلی حبله‌رودی در قرن یازدهم تألیف کرده است. این کتاب مجموعه‌ای است از امثال و حکم و نیز حکایات و مواعظ مرتبط با آنها. از این کتاب نسخه‌های خطی فراوانی در کتابخانه‌های مختلف جهان ...  بیشتر جامع­ التمثیل را محمدعلی حبله‌رودی در قرن یازدهم تألیف کرده است. این کتاب مجموعه‌ای است از امثال و حکم و نیز حکایات و مواعظ مرتبط با آنها. از این کتاب نسخه‌های خطی فراوانی در کتابخانه‌های مختلف جهان موجود است. نگارندگان در تلاش برای تصحیح انتقادی این کتاب متوجة دو تحریر متفاوت از آن شدند. کلیات این دو تحریر یکسان است، اما در برخی از مطالب و نیز شیوۀ نگارش با هم تفاوت‌های اساسی دارند. این مقاله به تفاوت‌های این دو تحریر و دلایل ترجیح یک گروه از نسخه‌ها بر دیگری می‌پردازد و می‌کوشد علل و انگیزه‌های به وجود آمدن این دو تحریر را بررسی کند؛ تا آنجا که در نهایت درمی‌یابیم آنچه به عنوان جامع التمثیل در ایران رایج است صورتی بسیار متفاوت از اصل کتاب حبله‌رودی است و احتمالا کسی در این کتاب دست برده و مطالبی را از آن کاسته یا به آن افزوده است تا جامع التمثیل به قامت کتابی صرفاً واعظانه درآید و به عبارت دیگر، وجه وعظ‌آمیز و اخلاقی و مذهبی این کتاب بر وجه ادبی آن غلبه کند.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 527.44 K

مبادی طرحی نو در خوانش عجایب‌نامه‌ها

فاطمه مهری

دوره 8، شماره 1 ، شهریور 1397، ، صفحه 97-113

چکیده

  موضوع این نوشتار، آن دسته از متون کهن هستند که آنها را با عنوان «عجایب‌نامه»‌ می‌شناسیم. این دسته متون که تاکنون کمتر بدان‌ها پرداخته شده است، در برخی پژوهش‌های ادبی، با استفاده از نظریۀ تزوتان ...  بیشتر موضوع این نوشتار، آن دسته از متون کهن هستند که آنها را با عنوان «عجایب‌نامه»‌ می‌شناسیم. این دسته متون که تاکنون کمتر بدان‌ها پرداخته شده است، در برخی پژوهش‌های ادبی، با استفاده از نظریۀ تزوتان تودوروف (نظریه‌پرداز ساختارگرای فرانسه‌زبان) دربارۀ ژانر فانتاستیک، بازخوانی و به‌عنوان ژانری ادبی که با برخی از مفاهیم نظریۀ تودوروف همخوانی دارد، معرفی شده‌اند، امّا این پ‍‍ژوهش‌ها دچار تناقض‌های روش‌شناختی‌ای هستند که به‌سبب خلط برخی مفاهیم یا به دلیل بی­دقّتی در مفاهیم به‌وجودآمده‌اند و موجب بدخوانی عجایب‌نامه‌ها و کژنمایی ماهیّت آنها شده‌اند. هدف ما در این مقاله آن است که با تدقیق در یکی از مفاهیم بنیادینی که در تعریف عجایب‌نامه‌ها نقش عمده دارد، مسیری تازه‌ برای ارائۀ خوانشی متفاوت از این متون بگشاییم و چرایی اهمیّت مسئلة «روش» را در نوع نگاه به آنها نشان دهیم. این مفهوم بنیادین، «علم» است. در این مقاله نشان داده‌ایم بسته به تصویری که از علم ترسیم می‌کنیم، می‌توان عجایب‌نامه‌ها را به شیوه‌‌ای متفاوت خواند. یکی از نکات مهم در این خوانش، لزوم توجّه به تطوّر و تحوّل مفاهیم است. به­این­ترتیب، برخورداری از نگاهی تاریخی که متون را در زمینه و فضای تاریخی پیدایش و شکل‌گیری آنها بررسی کند، به نکته‌ای کلیدی در فهم ماهیّت آنها تبدیل می‌شود.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 649.37 K

چند نکته در شرح احوال سوزنی سمرقندی

سیاوش گودرزی

دوره 9، شماره 2 ، اسفند 1398، ، صفحه 97-116

چکیده

  از روزگاران کهن کتاب‌هایی دربارۀ شاعران فارسی‌زبان نوشته شده که هریک مقداری اطّلاعات زندگی‌نامه‌ای و گاهی نیز چند شعر از هر شاعر به‌دست‌داده‌اند. در نگاه نخست، اغلب مطالب این کتاب‌ها کاملاً معتبر ...  بیشتر از روزگاران کهن کتاب‌هایی دربارۀ شاعران فارسی‌زبان نوشته شده که هریک مقداری اطّلاعات زندگی‌نامه‌ای و گاهی نیز چند شعر از هر شاعر به‌دست‌داده‌اند. در نگاه نخست، اغلب مطالب این کتاب‌ها کاملاً معتبر به‌نظرمی‌آید، ولی اگر دقیق و نقّادانه نگریسته شود، نمونه‌های فراوانی از تناقضات این نوشته‌ها یا اختلافات فراوانشان با یکدیگر آشکار می‌شود؛ بنابراین بهتر است محقّق با رجوع مستقیم به اشعار خود شاعر، مطالب صحیح را از میان گفته‌هایش بیرون بکشد. یکی از شاعران توانای پارسی‌گو، سوزنی سمرقندی است. دانشگاهیان او را بیشتر به هزلیّاتش می‌شناسند و به همین دلیل کمتر به او پرداخته‌اند. در این مقاله کوشش شده است برخی مطالبی که شرح‌حال‌نویسان دربارۀ سوزنی گفته‌اند، با استناد به گفته‌های خود او ارزیابی شود و به‌علاوه برخی ابهامات و تردیدهای پژوهشگران معاصر دربارۀ زندگی وی، با شیوه‌ای استدلالی تا جای ممکن برطرف شود. ازاین‌میان، چهار موضوع بررسی شده است: زمان تولّد و وفات شاعر، توبۀ او در پیری و مذهب وی. در پژوهش حاضر نتیجه گرفته شده که سوزنی در میان سال‌های ۴۷۶ـ۴۸۶ق زاده شده و در ۵۶۹ق درگذشته است. به‌احتمال قوی حنفی‌مذهب بوده و تا اواخر عمر نیز هزل‌گویی و مدیحه‌سرایی را رها نکرده است؛ هرچند از میانۀ عمر دربارة هزلیّات خود و مدایحی که برای صاحبان زر و زور سروده، پشیمانی نشان داده است.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 620.52 K

ریخت‌شناسی قصّه‌های خواب در متون نثر صوفیه

دکتر حمیرا زمردی؛ دکتر محبوبه حیدری

دوره 1، 3-5 ، اردیبهشت 1390، ، صفحه 101-123

چکیده

  چگونگی شکل‌گیری پدید? خواب باوجود تکرار بسیار ، همچنان امری پیچیده و شگفت است. به جز محتوای خواب‌ها فضایی که خواب ها در آن نقل می شوند هم از جهاتی قابل توجّه هستند. خواب دیدن و دیده شدن در خواب به عنوان ...  بیشتر چگونگی شکل‌گیری پدید? خواب باوجود تکرار بسیار ، همچنان امری پیچیده و شگفت است. به جز محتوای خواب‌ها فضایی که خواب ها در آن نقل می شوند هم از جهاتی قابل توجّه هستند. خواب دیدن و دیده شدن در خواب به عنوان یک سنت در متون صوفیه به دفعات تکرار می‌شود. در این بررسی سعی کرده‌ایم با معرفی ویژگی‌های مکتب‌های فرمالیسم و ساختار‌گرایی، روایات خواب را به عنوان داستان‌هایی کوتاه مورد ارزیابی ریخت‌شناختی قرار دهیم. خواب‌های صوفیه بن مایه‌های داستانی قابل توجهی دارند که به ویژه در تذکره‌ها و زندگی‌نامه‌ها و همچنین در بیان تعالیم صوفیه، نقش مهمی ایفا می‌کنند. سعی ما بر آن بوده است که نشان دهیم حکایت‌های خواب از نظر شیوة روایت، دارای یک الگوی معین و تکرارشونده هستند.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 199.65 K

بررسی و تحلیل تابو در بوف کور

شیرزاد طایفی؛ الناز خجسته

دوره 2، شماره 1 ، شهریور 1391، ، صفحه 101-122

چکیده

  صادق هدایت به عنوان نویسنده‌ای پیشرو در گستر? ادبیات داستانی معاصر، در خلق آثار خود همواره از بن‌مایه‌های روانکاوانه بهره برده است. در میان آثار او، بوف کور بیش از سایر آثارش از مباحث روانکاوی ...  بیشتر صادق هدایت به عنوان نویسنده‌ای پیشرو در گستر? ادبیات داستانی معاصر، در خلق آثار خود همواره از بن‌مایه‌های روانکاوانه بهره برده است. در میان آثار او، بوف کور بیش از سایر آثارش از مباحث روانکاوی تأثیر پذیرفته است؛ به‌گونه‌ای که می‌توان آن را رمانواره‌ای روانکاوانه نامید. البته آنچه در تحلیل این داستان بیش از هر عاملی مهم است، عملکردهای «راوی» داستان و تباین شخصیت او با چهر? خود هدایت است.راوی به عنوان محور اصلی رویداد داستان، فردی است که باید ساختار روان وی دقیقاً شناخته شود تا بتوان دربار? نحو? روایت او به‌درستی قضاوت کرد. از آنجا که روان راوی دچار تناقضات و ناسازگاری‌های فراوانی است، به نظر می‌رسد ممیزه‌هایی که ساختار شخصیت او را به وجود می‌آورد، برساخته از تابوهای روانی چندگانه‌ای است که خط مشی‌ فکری وی را پدید می‌آورد. در این پژوهش علاوه بر روانکاوی شخصیت راوی، تابوهای روح وی و دلایل شکل‌گیری آن را به صورت تحلیلی بررسی کرده‌ایم، تا دریابیم اساساً چه عواملی موجب شکل‌گیری شخصیت «راوی» با این ویژگی‌ها شده است؛ از این رو به نظر می-رسد اصلی‌ترین تابوی داستان که از لحاظ ابعاد اجتماعی و روانی حائز اهمیت است،‌ »زن» می‌باشد که ساختارهای روانی خاص راوی در مراحل مختلف رشد فکری وی، سه کاراکتر زن داستان را در قالب سه تابوی مجزا بازتاب می‌دهد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 148.06 K

کمینه‌‌گرایی در خرده‌‌حکایت‌‌های تذکرةالأولیا: استراتژی زیبایی‌شناختی

ابراهیم سلیمی‌کوچی؛ نیکو قاسمی اصفهانی

دوره 4، شماره 2 ، اسفند 1393، ، صفحه 101-113

چکیده

  اوضاع اجتماعی و نیاز‌‌های فرهنگی موجود در اوایل دهۀ هفتاد میلادی، زمینه‌‌ساز شکل‌‌گیری جنبشی به نام «کمینه‌‌گرایی» شد که اندک‌اندک در حوزه‌‌های گوناگون هنر و ادبیّات تجّلی یافت. «داستانک» ...  بیشتر اوضاع اجتماعی و نیاز‌‌های فرهنگی موجود در اوایل دهۀ هفتاد میلادی، زمینه‌‌ساز شکل‌‌گیری جنبشی به نام «کمینه‌‌گرایی» شد که اندک‌اندک در حوزه‌‌های گوناگون هنر و ادبیّات تجّلی یافت. «داستانک» یا «داستان کوتاهِ کوتاه» از نمونه‌های برجستۀ این رویکرد در ادبیّات داستانی است. هر چند پیشینۀ شکل‌‌گیری این نوع ادبی را عموماً به غرب نسبت داده‌‌اند، بسیاری از نویسندگان آثار ادبی مشرق‌زمین و به‌ویژه ادبیّات فارسی، از روزگاران پیشین از این نگرش در آثار خویش بهره برده‌‌اند. از این رو نمونه‌‌های فراوانی از آثار کمینه‌‌گرا در متون کهن ادبیّات فارسی وجود دارد. برای نمونه، تذکرةالأولیا حاوی حکایات و خرده‌‌حکایات متعدّدی است که برای بیان مفاهیم مورد نظر نویسنده به عامّۀ مردم، با زبانی موجز و ساده و گویا، به رشتۀ تحریر در‌‌آمده ‌‌‌‌است، به گونه‌‌ای که می‌‌توان حضور مؤلّفه‌های کمینه‌‌گرایانه در متن را از ویژگی‌‌های برجستۀ این کتاب تعلیمی دانست. نویسندگان مقاله، از یک ‌‌سو درصدد کاربست شاخصه‌‌های متون کمینه‌‌گرا به پاره‌‌ای از حکایات کتاب تذکرةالأولیا و سنجش آنها از منظر ویژگی‌‌های ساختمند نوع ادبی داستانک هستند، و از سوی دیگر، به چرایی بهره‌‌مندی عطّار از این رویکرد مدرن ادبی پاسخ‌ گفته‌اند.  

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 250.7 K

بررسی زندگی و اندیشۀ ابوحفص حدَاد

ناصر رحیمی؛ رحیمه ادهم

دوره 5، شماره 1 ، خرداد 1394، ، صفحه 101-120

چکیده

  ابوحفص حدّاد یکی از مشایخ و بنیان‌گذاران مکتب ملامتیه در نیشابور قرن سوم بوده است. در این پژوهش با بررسی منابع کهن، آگاهی‌هایی دربارۀ زندگی و خانوادۀ ابوحفص به دست داده‌ایم و با تأمّل در سخنانی که از ...  بیشتر ابوحفص حدّاد یکی از مشایخ و بنیان‌گذاران مکتب ملامتیه در نیشابور قرن سوم بوده است. در این پژوهش با بررسی منابع کهن، آگاهی‌هایی دربارۀ زندگی و خانوادۀ ابوحفص به دست داده‌ایم و با تأمّل در سخنانی که از وی نقل شده است، برخی از زوایای اندیشۀ او را روشن کرده‌ایم که از طرفی بیانگر خطوط اصلی تفکّر وی و از سوی دیگر نشان دهندۀ اصول ملامتیه است.  

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 371.26 K

نفوذ تفسیرهای عرفانی در ذهن و زبان مولانا

مریم مشرف المُلک

دوره 7، شماره 2 ، اسفند 1396، ، صفحه 101-116

چکیده

  نفوذ قرآن و تفسیر قرآن در مثنوی بسیار زیاد است؛ به­گونه‌ای­که مثنوی را به گنجینة تفسیر قرآن بدل ساخته است، امّا در میان تفسیرهای مختلفی که مورد استفادة مولانا بوده تاکنون به تفسیرهای عرفانی چهار ...  بیشتر نفوذ قرآن و تفسیر قرآن در مثنوی بسیار زیاد است؛ به­گونه‌ای­که مثنوی را به گنجینة تفسیر قرآن بدل ساخته است، امّا در میان تفسیرهای مختلفی که مورد استفادة مولانا بوده تاکنون به تفسیرهای عرفانی چهار قرن اوّل کم‌توجّهی شده است. در این مقاله با تکیه بر تفسیر سهل بن عبدالله تستری (وفات: 283ق) و ابوعبدالرّحمن سُلَمی (وفات: 412ق) نشان می‌دهیم که رویکرد باطنی مولانا به قرآن و شیوۀ تأویل آیات قرآنی در مثنوی، متأثّر از تفسیرهای عرفانی کهن است. موضوعاتی چون جدال با نفس، تعبیر از نفس به بت و «عِجل» (گوساله)، مکر نفس، و همچنین فرازهایی از آداب صوفیّه چون جوع و اکل حلال و پرهیز از آزار و نوع‌دوستی، در این تفسیرها آمده که در مثنوی بازتاب یافته است. همچنین موضوعات دیگری چون مکر و استدراج الهی، توکّل و ترک تدبیر در مثنوی، ریشه در تفسیرهای عرفانی قرآن دارد. مولانا این روش تأویلی را آگاهانه به کار بسته و ازاین‌رو مثنوی را «کشّاف قرآن» نامیده است.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 853.8 K

ابیات شاهنامه در خلق الانسان نیشابوری (پیش از 521ق)

جواد بشری

دوره 9، شماره 1 ، شهریور 1398، ، صفحه 101-124

چکیده

  در کتابی به زبان عربی موسوم به خلق الانسان، اثر خواجه بیان‌­الحق نیشابوری (521ق)، ابیاتی از شاهنامۀ فردوسی در کنار هم نقل و ثبت شده است. کتاب نیشابوری دارای ماهیتی تفسیری و کاملاً دینی و با ساختاری مجلس‌گونه ...  بیشتر در کتابی به زبان عربی موسوم به خلق الانسان، اثر خواجه بیان‌­الحق نیشابوری (521ق)، ابیاتی از شاهنامۀ فردوسی در کنار هم نقل و ثبت شده است. کتاب نیشابوری دارای ماهیتی تفسیری و کاملاً دینی و با ساختاری مجلس‌گونه و واعظانه است و احتمالاً در اوایل سدۀ ششم هجری، پس از آنکه او از غزنه، قلمرو غزنویان دوم، به زادگاه خویش نیشابور بازگشته، پدید آمده است. ازآنجاکه این ابیات از مثنوی حکیم طوس، در مأخذی به این قدمت و از سوی واعظی تفسیردان از ناحیۀ خراسان و در مراوده با دستگاه غزنویان دوم به­کارگرفته شده، در مخاطب‌شناسی متن شاهنامه نزد طبقات عالمان و مذکّران، و ساکنان مناطق تحت­سلطۀ حاکمان غزنوی دوم و یا شاید خراسان (تحت امر سلجوقیان)، حائز اهمیّت است. پس از تصحیح ابیات مزبور از روی دو دست‌نویس در دسترس از این کتاب، می‌توان ارزش‌های متن­شناسانۀ آن را نیز بهتر محک زد و آنها را برای تصحیح برتر و نهایی شماری از مواضع شاهنامه آماده کرد. در بخشی از این پژوهش با عرضۀ جدولی حاوی نسخه‌بدل‌های ابیات شاهنامه در این منبع که حاصل مقایسه با دیگرسانی‌های ثبت‌شده در چاپ خالقی و همکاران و چند منبع چاپی و یا خطّی کهن است، ارزش‌های چنین یافته‌ای بیشتر نمایان شده است.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1019.64 K