ادب فارسی

آداب الحرب و الشجاعه و تصحیح آن

محمود عابدی؛ لیلا شوقی

دوره 10، شماره 1 ، شهریور 1399، ، صفحه 57-75

چکیده

  آداب الحرب و الشجاعه، از متون مشهور نیمۀ اوّل قرن هفتم و نوشتۀ فخر مدبّر است. این کتاب از جهات گوناگون در میان متون فارسی ممتاز و حائز اهمّیّت است؛ از جمله آنکه در موضوع خود (آیین کشورداری و سپاهیگری، اسب‌شناسی ...  بیشتر آداب الحرب و الشجاعه، از متون مشهور نیمۀ اوّل قرن هفتم و نوشتۀ فخر مدبّر است. این کتاب از جهات گوناگون در میان متون فارسی ممتاز و حائز اهمّیّت است؛ از جمله آنکه در موضوع خود (آیین کشورداری و سپاهیگری، اسب‌شناسی و تعریف و توصیف ابزار جنگی) در میان آثار پیش از دورۀ مغول، منبعی کم‌نظیر است. بسیاری از اسامی آلات جنگ و طرز تعبیه و آرایش لشکر و شیوه‌های مقابله و رویارویی با دشمن در این کتاب آمده است. انواع فواید زبانی و ادبی کتاب، به‌ خصوص وجود اصطلاحات نظامی و واژه‌های خاصّ، آن را در موضوع خود بی‌مانند کرده است. با این فواید استثنایی، امروز، آداب الحرب و الشجاعه برای محقّقان در تنظیم فرهنگ‌ها و مطالعۀ آیین‌ها و آداب جنگ، کتاب مرجعی مفید و منحصربه‌فرد است. این کتاب در سال 1346 به اهتمام احمد سهیلی خوانساری به طبع رسیده و از آن پس، در همۀ این سال‌ها، دربارۀ آن کاری قابل ذکر انجام نگرفته است. راه‌یافتن کاستی‌های بسیاری در متن به دلیل برخی اشکالات اساسی، مانند گزینش نادرست شیوۀ تصحیح، عرضۀ ناقص نسخه‌بدل‌ها، اغلاط و افتادگی‌ها، نقص در نسخه‌ها؛ و ناشناخته‌ماندن ارزش‌های بی‌شمار متن به دلیل اختصار در پرداختن مقدّمه، تعلیقات و نمایه، ضرورت تصحیح تازه‌ای را ایجاب می‌کند. در این مقاله با بهره‌گیری از نسخه‌های خطّی دستیاب، متن چاپی بررسی و با عرضۀ نمونه‌هایی از خطاهای گونه‌گون کتاب، ضرورت تصحیح مجدّد آن نشان داده‌ شده است.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 613.35 K

بازتاب رئالیسم انتقادی روسیّه در ادبیّات فارسی معاصر - وکلای مرافعه اثر میرزا فتحعلی آخوندزاده

جان‌الله کریمی مطهّر؛ ناهید اکبرزاده

دوره 3، شماره 1 ، شهریور 1392، ، صفحه 59-72

چکیده

  در مقالة حاضر ابتدا به اجمال، به ویژگی‌‌های مکتب ادبی رئالیسم انتقادی پرداخته شده است؛ از جمله اینکه رئالیسم انتقادی، پدیده‌‌ای مختصّ ادبیّات عصر طلایی روسیّه است و نویسندگان ایرانی ـ مانند محمّدعلی ...  بیشتر در مقالة حاضر ابتدا به اجمال، به ویژگی‌‌های مکتب ادبی رئالیسم انتقادی پرداخته شده است؛ از جمله اینکه رئالیسم انتقادی، پدیده‌‌ای مختصّ ادبیّات عصر طلایی روسیّه است و نویسندگان ایرانی ـ مانند محمّدعلی جمالزاده، بزرگ علوی، جلال آل‌احمد، میرزا فتحعلی آخوندزاده ـ تحت تأثیر این مکتب ادبی، آثار جاودانی به مقتضای زمان خود خلق کردند. سپس به بررسی نمودهای مکتب رئالیسم انتقادی در آثار آخوندزاده و به طور اخصّ در آخرین نمایش‌نامة وی، کمدی وکلای مرافعه، پرداخته ‌‌شده است. نویسنده در این کمدی، انتقاد تند و تیز خود را متوجّه دستگاه قضایی دورانش (عصر قاجار) و سازکارهای رسیدگی به شکایات و مرافعات کرده و با بهره‌‌گیری از ویژگی‌‌های رئالیسم انتقادی روسیّه و نیز استفاده از دستاوردهای نویسندگان بزرگ آن کشور، دیدگاه‌‌هایش را دربارة مسائل مختلف اجتماعی دوران خویش بیان کرده است

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 196.88 K

زبان، ابزار قدرت در روزنامه‌‌های دربار دورۀ قاجار(با مطالعۀ موردی روزنامۀ دولت علیۀ ایران)

محمّد افشین وفایی؛ علی غلامی

دوره 8، شماره 2 ، اسفند 1397، ، صفحه 59-78

چکیده

  اوّلین تجربۀ روزنامه‌‌نگاری ایرانی، تقلیدی تفنّنی از روزنامه‌‌نگاری غربی بود که از سوی دربار قاجار و با انتشار نخستین روزنامۀ دولتی در سال 1253ق آغاز شد. روزنامه‌‌های دولتی که حاوی مضامین بی‌‌اهمیّتی ...  بیشتر اوّلین تجربۀ روزنامه‌‌نگاری ایرانی، تقلیدی تفنّنی از روزنامه‌‌نگاری غربی بود که از سوی دربار قاجار و با انتشار نخستین روزنامۀ دولتی در سال 1253ق آغاز شد. روزنامه‌‌های دولتی که حاوی مضامین بی‌‌اهمیّتی چون وصف سیر و سیاحت شاه بود، به سبک منشیانه تحریر می‌شد و به‌عنوان رسانه‌‌ای برای قدرت‌‌نمایی و بیان شکوه و اقتدار نظام سلطنت به­چاپ­می‌‌رسید. زبان تک‌‌صداییِ دربار تنها سیاسـت‌‌های نظام سلطنت را تبلیغ و توجیه می‌کرد و طبعاً مجالی برای مخالفان فراهم نمی‌‌ساخت. شیوۀ منشیانۀ روزنامه‌نگاری دربار که پس از برپایی حکومت مشروطه و انتشار روزنامه‌های غیردولتی به‌تدریج از رونق افتاد، تا سال 1326ق همچنان وجود داشت، امّا پس از آن زوال یافت و جای خود را به شیوۀ روزنامه‌نگاری مردمی و متجدّد داد. قصد ما در این مقاله نمایان ساختنِ چگونگیِ تبدیل گونۀ زبانی دربار قاجار به گفتمانی قدرت­گرا و نشان­دادن این است که چگونه زبان به منزلۀ ابزاری برای توجیه قدرت به­کارمی‌رود. جستار حاضر برای دستیابی بدین منظور از دیدگاه تحلیل انتقادی گفتمان بهره می‌‌گیرد و با استفاده از رویکرد زبان­شناختی نقش­گرا، نقش عناصر زبانی و بلاغی ‌گونۀ زبانی (language variety) درباری را در انتقال تأثیرگذار مفاهیم تحلیل می‌‌کند و ویژگی‌‌های گفتمانی این گونۀ زبانی را از منظر مناسبات قدرت و ایدئولوژی برمی‌‌رسد. در این زمینه روزنامۀ دولت عَلیه به‌عنوان نمونۀ بارز این نوع گونۀ اجتماعی زبان تحلیل می‌‌شود، آن‌گاه نتایج به‌‌دست‌‌آمده با ذکر شواهد و ارجاعات به کلّ روزنامه‌‌های دربار قاجار تعمیم می‌‌یابد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 515.04 K

موادّ تصویر و دو کاربرد آن: لحن و وجوه‌کنایی

زهیر نادعلی زاده؛ ناصر رحیمی

دوره 9، شماره 2 ، اسفند 1398، ، صفحه 59-75

چکیده

  تشبیه و در شکل عامّ‌تر آن تصویر، از منظرهای گوناگون قابل تحلیل است؛ یکی از این منظرها مسئلۀ عناصر و مصالحی است که در ساخت تصویر به‌کارمی‌روند و تأثیر و نقشی که این عناصر در بلاغت شعر و معناهای ضمنی و ...  بیشتر تشبیه و در شکل عامّ‌تر آن تصویر، از منظرهای گوناگون قابل تحلیل است؛ یکی از این منظرها مسئلۀ عناصر و مصالحی است که در ساخت تصویر به‌کارمی‌روند و تأثیر و نقشی که این عناصر در بلاغت شعر و معناهای ضمنی و کنایی دارند. ما در این مقاله، پس از نگاهی اجمالی به برخی دلالت‌های تصویر، به دو کارکرد مهم در دلالت‌انگیزی موادّ تصویر خواهیم پرداخت: نخست، نقش اجزای تصویر در ساخت و پرداخت «لحن» و اینکه چگونه با انتخاب عناصری متفاوت در تصویر می‌توان لحن و فضایی متفاوت آفرید. لحن، حاصل همگونی و همسویی خانوادة کلمات است، امّا گاهی ناهماهنگی میان واژگان و موضوع و مضمون، خود به خلق لحنی با دلالت‌های کنایی و ضمنی منجر می‌شود. دوم، استعداد و ظرفیّت «مشبّهٌ‌به» و «عناصر تمثیل» در آفرینش تداعی‌های ضمنی و ثانوی تاآنجاکه گاه نقش این عناصر و دلالت‌های کنایی آنها از کارکرد وجه‌ شبه و اغراض آن اهمّیّت بیشتری می‌یابد. انتخاب مشبّهٌ‌به، نه‌تنها درجهت اغراق یا تبیین مشبّه است، که گاهی ظرفیّت تداعی‌های آن، مشبّهٌ‌به را به کانون اصلی تشبیه و معنا تبدیل می‌کند. در این میان کوشیده‌ایم ابهام احتمالی هر مطلب را با نمونه‌های شعری و تحلیل آنها روشن سازیم.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 473.9 K

مؤلّفه‌های عشق از دیدگاه طریقت چشتیّه در آثار امیران دهلوی

نجمه دُرّی؛ مسعود دوست پرور

دوره 10، شماره 2 ، اسفند 1399، ، صفحه 59-79

چکیده

  «چشتیّه» طریقتی تأثیرگذار در سرزمین هندوستان است. این طریقت با برجسته‌ساختن سویۀ عملی عرفان، جایگاه خود را به عنوان یک نظام عرفانی مقتدر تثبیت کرده است. مبانی هستی‌شناسانۀ این طریقت عرفانی را ...  بیشتر «چشتیّه» طریقتی تأثیرگذار در سرزمین هندوستان است. این طریقت با برجسته‌ساختن سویۀ عملی عرفان، جایگاه خود را به عنوان یک نظام عرفانی مقتدر تثبیت کرده است. مبانی هستی‌شناسانۀ این طریقت عرفانی را پیران پرآوازه‌ای همچون معین‌الدّین چشتی نظریّه‌پردازی کرده‌اند. امیرخسرو و امیرحسن دهلوی، دو شاعر مطرح هندوستان، متأثّر از آموزه‌های این طریقت به آفرینش آثار خویش پرداخته‌اند. در این میان، یکی از مفاهیم بنیادین طریقت که به عنوان موهبتی ازلی و اساس هستی ارزیابی و معرّفی می‎شود، عشق است. بر باور ایشان عشق در تمام ذرّات عالم امکان، ساری و جاری‌است. نوشتار پیش رو با تحلیل منابع این طریقت عرفانی، درصدد پاسخ‌گویی به این مسئله است که اساساً مفهوم عشق در نظام هستی‌شناسانۀ چشتیّه از چه جایگاهی برخوردار است؟ آیا عقل همیشه در تقابل با عشق است؟ دیدگاه چشتیّه در زمینۀ عشق مجازی چیست؟ نتایج حاصل از دریافت و تشریح برخی از متون منتسب به این گفتمان عرفانی که تاکنون در ایران به چاپ نرسیده‌است، با رویکرد تحلیل محتوایی، ناظر بر این حقیقت است که اندوه، لازمۀ طیّ طریق عشق است و عقل هدایت، موهبتی الهی‌است. بر اساس تحلیل منابع یافت‌شده، در گفتمان چشتیّه عشق مجازی، الزاماً منتج به عشق حقیقی نمی‌شود؛ مگر آنکه درون سالک از آلایش‏ها پالایش یافته باشد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 565.65 K

تمثیل‌ها و برخی مضامین مشترک مثنوی و حدیقه

علیرضا حاجیان نژاد؛ سرور رباط‌جزی؛ طاهره خیری

دوره 4، شماره 2 ، اسفند 1393، ، صفحه 61-80

چکیده

  قرن شش و هفت هجری، از دوره‌های بسیار درخشان زبان و ادبیّات فارسی، به‌ویژه در حوزۀ شعر عرفانی است که ظهور و تکامل و اوج آن به دست سه تن از شاعران بزرگ عارف ایرانی ـ اسلامی (سنایی، عطّار، مولوی) رقم می‌خورد. ...  بیشتر قرن شش و هفت هجری، از دوره‌های بسیار درخشان زبان و ادبیّات فارسی، به‌ویژه در حوزۀ شعر عرفانی است که ظهور و تکامل و اوج آن به دست سه تن از شاعران بزرگ عارف ایرانی ـ اسلامی (سنایی، عطّار، مولوی) رقم می‌خورد. درک و احساس نزدیک به هم در این سه تن دربارۀ خدا و جهان و... منظومۀ فکری واحدی را تشکیل می‌دهد تا جایی که درک و فهم آثار هر یک از این سه فرد، منوط به فهم آثار دیگری است با رنگ و تشخّص ویژۀ هر یک از این سه تن. در مقالۀ حاضر، با تکیه بر مثنوی مولانا و حدیقه‌ی سنایی، در حدّ گنجایش مقاله، به نمونه‌هایی از پیوستگی‌ها و اقتباس‌های مولانا از اندیشه و آثار و تمثیل‌های سنایی در حدیقه اشاره شده است. مولوی نه‌تنها در اندیشه، بلکه در شیوۀ بیان مطلب نیز در بسیاری موارد از سنایی الهام گرفته است. در این باره هم تقدّم فضل از سنایی و تعالی از مولوی است. مولوی، دقایق و غوامض و رموز سلوک عرفانی را با زبان مردم‌پسند و بسیار اقناعی بیان می‌کند و زبان سنایی در حدیقه فارغ از فخامت ادبی، ویژگی‌های خاصّ خود را دارد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 184.09 K

خسرو فرشیدورد و ادبیات پایداری معاصر

امید مجد؛ هادی درزی رامندی

دوره 5، شماره 1 ، خرداد 1394، ، صفحه 61-80

چکیده

  ادبیات پایداری از یک منظر، نامی است که عمر زیادی از پیدایش آن نمی­گذرد و به شعرهایی اطلاق می­شود که دربارة انقلاب اسلامی و دفاع مقدس سروده شده‌اند. شعرای زیادی در زمرة شاعران این نوع شعر قرار دارند ...  بیشتر ادبیات پایداری از یک منظر، نامی است که عمر زیادی از پیدایش آن نمی­گذرد و به شعرهایی اطلاق می­شود که دربارة انقلاب اسلامی و دفاع مقدس سروده شده‌اند. شعرای زیادی در زمرة شاعران این نوع شعر قرار دارند که در کتاب‌ها و دائرةالمعارف­های متناسب، نامشان ذکر شده است. این مقاله در صدد اثبات این نکته است که خسرو فرشیدورد، یکی از پیشاهنگان مبارزه با رژیم دژخیم ستم­شاهی بوده است؛ کسی که خود در زندان مخوف آن نظام در دهة چهل به حبسیه­سرایی پرداخته و یکی از شیواترین حبسیه­های معاصر را به گنجینه­های ادب پارسی افزوده است (غزلی با مطلع ستم کشیده زندان شاهم ای یاران/ وطن­پرستی و تقوا گناهم ای یاران)، کسی که سابقة شعرسرایی او در مبارزه با نظام طاغوت به سال 1340 بازمی‌گردد و در مهر 1357 آن­ها را به چاپ زیرزمینی و در 1358 به چاپ آشکار رسانده است. همچنین کتاب شعر او در زمینة جنگ تحمیلی به تاریخ مهر 1359 نشان‌دهندة پیشگامی وی در این دو زمینه است.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 484.54 K

کارکرد زیبایی‌شناختی نماد در دیوان سنایی

منظر سلطانی؛ محمد ویسی

دوره 7، شماره 2 ، اسفند 1396، ، صفحه 61-80

چکیده

  سنایی غزنوی مبتکر سبک نمادگرا در ادبیّات عرفانی فارسی است. خلاقیّت او در نمادپردازی، به‌ویژه در حوزۀ نمادهای قلندری و اسطوره‌ای و تلفیق عناصر ژانرهای مختلف، پس از او موردپسند و مقبولیّت فراوان شاعران ...  بیشتر سنایی غزنوی مبتکر سبک نمادگرا در ادبیّات عرفانی فارسی است. خلاقیّت او در نمادپردازی، به‌ویژه در حوزۀ نمادهای قلندری و اسطوره‌ای و تلفیق عناصر ژانرهای مختلف، پس از او موردپسند و مقبولیّت فراوان شاعران قرار می‌گیرد. نماد، افزون بر گسترش ظرفیّت زبان و ممکن­ساختن بیان معانی عمیق عرفانی، در زیبایی‌آفرینی متون ادبی نیز تأثیری فراوان دارد. این جستار تلاش می‌کند با تحلیل سبک نمادگرای سنایی در دیوان او، نقش نماد را در آفرینش زیبایی و جایگاه آن را در تعالی ادبیّت اشعار او روشن سازد و به این پرسش پاسخ دهد که نماد چگونه و با چه روش‌هایی وجه زیبایی‌شناختی شعر سنایی را تقویت کرده است؟ نتایج این تحلیل بیانگر آن است که زیبایی‌آفرینی نماد در دیوان سنایی حاصل عواملی چون خلاقیّت و خیال‌انگیزی، ابهام و چندمعنایی، اتّحاد تجربه و تصویر، انتقال صادقانۀ عواطف و انسجام و پیوستگی میان بخش‌های مختلف عالم و به­تبع آن متن ادبی است.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 431.52 K

تلقّی کلامی شاعران پارسی‌گو از واژۀ قرآنی «قلم»

مصطفی موسوی؛ وحید نعمانی

دوره 9، شماره 1 ، شهریور 1398، ، صفحه 63-82

چکیده

  شاعران پارسی با هر گرایش مذهبی و کلامی، تأثیر فراوانی از آیات قرآن کریم پذیرفته و این تأثیرپذیری به صورت‌های گوناگون (تلمیح، تضمین، اشاره، اقتباس ...) در شعر آنها مشهود است تاجایی­که شعرِ کمتر شاعری ...  بیشتر شاعران پارسی با هر گرایش مذهبی و کلامی، تأثیر فراوانی از آیات قرآن کریم پذیرفته و این تأثیرپذیری به صورت‌های گوناگون (تلمیح، تضمین، اشاره، اقتباس ...) در شعر آنها مشهود است تاجایی­که شعرِ کمتر شاعری را می‌توان یافت که از این مضامین خالی باشد. باتوجّه‌به اینکه فرقه‌های مختلف اسلامی، تفسیر و تأویل خاصی از آیات و اشارات قرآنی دارند و هرکدام در سایۀ تعاریف و تعالیم فرقه‌هایشان و همچنین به دلیل شرایط مختلف اجتماعی- سیاسی زمان خود، آیات قرآن را تفسیر و تأویل کرده­اند، شاعران پارسی­گو نیز باتوجّه‌به گرایش مذهبی/کلامی خود و با رنگ و بوی شاعرانه و تصویرسازی­های ادبی، این مضامین را در آثارشان به­کارمی­برند. در این پژوهش، کاربرد واژة قرآنی «قلم» در اشعار شاعران جریان­ساز پارسی­گو با گرایش مذهبی/کلامی بررسی می­شود. پس از تحلیل و    دسته­بندی تلقّی مفسّران و متکلّمان از واژۀ قلم، استخراج و دسته­بندی تلقّی شاعران انتخابی این پژوهش، از مفهوم واژة قلم صورت می­پذیرد. شایان ذکر است از این رهگذر، درک صحیح­تر ابیاتی که حاوی واژة قلم هستند نیز محقق می­شود. شاعران منتخب در این پژوهش که علاوه بر جایگاهشان در تاریخ ادب پارسی براساس توجّه خاصی که به مباحث کلامی دارند، انتخاب شده­اند، عبارت­اند از: فردوسی، ناصرخسرو، خیّام، سنایی، خاقانی، نظامی، عطّار، سعدی، مولوی، حافظ و جامی.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 827.09 K

حسن تخلّص و عیوب لفظی« گریز» تا آغاز سده هفتم

شهرام آزادیان؛ رضا خبّازها

دوره 2، شماره 2 ، اسفند 1391، ، صفحه 66-82

چکیده

  در بیشتر کتاب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بدیع فارسی و عربی، در بحث حسن تخلّص، به برخی از آنچه گریز به ستایش را می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آراید ...  بیشتر در بیشتر کتاب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بدیع فارسی و عربی، در بحث حسن تخلّص، به برخی از آنچه گریز به ستایش را می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آراید و آنچه موجب زشتی آن می‌شود، اشاره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی شده و نمونه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی از گریز نیک آورده شده است. امّا توجّه به اصول فصاحت و بلاغت، همچنین مجموع? شرایط ستایش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نامه‌ها و نمونه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های گریز استادان ستایش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سرایی در ادب فارسی، نکات بیشتری را در این باره روشن می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سازد.نوشت? پیش روی، پس از بررسی ستایش‌نامه‌های فارسی و آرای بدیعیان و ناقدان عرب و ایرانی، به اصول گریز نیک می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پردازد و برای نخستین بار، بیش از سی نمون? زشتیِ گریز را تا آغاز سد? هفتم، همراه با تبیین هفت عیب لفظی آنها،

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 321.86 K

عجز از بیان: قرائتی از روانکاوانه از داستان(سه قطره خون)

حسین پاینده

دوره 1، 7و8 ، اسفند 1390، ، صفحه 67-88

چکیده

  «سه قطره خون» در زمره‌ی شناخته‌شده‌ترین آثار صادق هدایت قرار دارد و داستانی است که هم توجّهِ عامِ بسیاری از خوانندگان علاقه‌مند به ادبیات را به خود معطوف کرده و هم توجّهِ خاصِ عده‌ی زیادی ...  بیشتر «سه قطره خون» در زمره‌ی شناخته‌شده‌ترین آثار صادق هدایت قرار دارد و داستانی است که هم توجّهِ عامِ بسیاری از خوانندگان علاقه‌مند به ادبیات را به خود معطوف کرده و هم توجّهِ خاصِ عده‌ی زیادی از پژوهشگران و منتقدان ادبی را. راوی و شخصیت اصلی داستان که در آسایشگاهی روانی بستری شده است، توصیفی از سایر بیماران و نیز شرحی از رویدادی آسیب‌زا در زندگیِ گذشته‌ی خود به دست می‌دهد که از هر حیث روایتی نامنتظم و نامنسجم به نظر می‌رسد. در مقاله‌ی حاضر استدلال می‌شود که فقدان انتظام منطقی در روایت، حکایت از تعارض بین دو ساحتِ آگاه و ناخودآگاه در روانِ گسیخته و نامنتظمِ شخصیت اصلی دارد، تعارضی که نظریه‌ی روانکاوی مناسب‌ترین ابزار (مفاهیم و روش‌شناسی) را برای بررسی آن در اختیار منتقد ادبی می‌گذارد. نویسنده‌ی مقاله با به‌کارگیری مجموعه‌ای از مهم‌ترین مفاهیم روانکاوانه (از جمله «مقاومت»، «جابه‌جایی»، «نمادپردازی»، «رانه»، «کنش‌پریشی»، «هم‌هویتی»، «ضایعه‌ی روانی»، «وسواس» و غیره)، جزئیات متن را با اتخاذ روش‌شناسی روانکاوی (تحلیل «محتوای آشکار» برای به دست دادن «محتوای نهفته») به منظور پرتوافشانی بر انگیزه‌ها و هراس‌های ناخودآگاه شخصیت اصلی بررسی می‌کند و داستان ناگفته‌ای را معلوم می‌سازد که به دلیل فشار بازدارنده‌های ناخودآگاه در گفتار راوی مکتوم مانده است. این مقاله ضمن اجتناب از کاویدن روان صادق هدایت، بر تمایز‌گذاری بین هویت نویسنده‌ی داستان و هویت شخصیت اصلی تأکید می‌گذارد و استدلال می‌کند که رویکرد معطوف به نویسنده در نقدهای روانکاوانه، پیشبرد مطالعات ادبی را در کشور ما با موانع متعدد و نیز سوءتفاهم‌ها و واکنش‌های زیانبخش مواجه کرده است. در بخش پایانی مقاله، نویسنده همچنین پیشنهادهایی در خصوص سمت‌وسوی مطالعات روانکاوانه‌ی بیشتر درباره‌ی این داستان تأثیرگذار مطرح می‌کند، پیشنهادهایی که سویه‌ی متن‌محورانه‌ی این مقاله را به سویه‌ای خواننده‌محور تغییر می‌دهند تا زمینه‌ای برای بررسی واکنش خوانندگان و تبیین علت اقبال به این داستان در فرهنگ مردسالارانه‌ی ایرانی از منظری روانکاوانه فراهم آورده شود.  

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 379.09 K

برگردان و بسامدسنجی تکواژهای فارسی ده بند نخست ترکیب بند روحی بغدادی

عبدالرضا سیف؛ محمود فضیلت؛ محمدحسن غلامی

دوره 13، شماره 1 ، شهریور 1402، ، صفحه 69-88

چکیده

  دادوستد میان زبان ها امری بسیار شایع و رایج است. زبان فارسی به عنوان یکی از مهم ترین و تأثیرگذارترین زبان های جهان اسلام، در طول تاریخ درازدامن خود، تأثیرات گسترده ای بر دیگر زبان های این جغرافیای وسیع ...  بیشتر دادوستد میان زبان ها امری بسیار شایع و رایج است. زبان فارسی به عنوان یکی از مهم ترین و تأثیرگذارترین زبان های جهان اسلام، در طول تاریخ درازدامن خود، تأثیرات گسترده ای بر دیگر زبان های این جغرافیای وسیع نهاده است. زبان ترکی عثمانی یکی از زبان هایی است که بیشترین تأثیرات زبانی و فکری و ادبی را از فرهنگ ایرانی پذیرفته است. زمانی که ادبیات دیوانی شکل گرفت، بر بسامد واژه های عربی و فارسی در زبان ترکی عثمانی افزوده شد. این فزونی در شعر دیوانی به حدی رسید که گاه تنها افعال به زبان ترکی بیان می شدند. پس از تأسیس جمهوری ترکیه، نفی ارزش های شرقی شدت یافت و اقداماتی گسترده در جهت پالایش زبان ترکی صورت پذیرفت و واژه های عربی و فارسی بسیاری کنار گذاشته و برابرهایی ترکی برای آن ها یافته یا ساخته شدند. با وجود این، امروزه همچنان واژه ها، ترکیبات، عناصر دستوری و تعابیر عربی و فارسی فراوانی در زبان ترکی استانبولی مشاهده می شوند؛ گرچه بسامد آن ها نسبت به زبان ترکی عثمانی، اندک تر شده است. در این پژوهش، افزون بر برگردان ده بند آغازین ترکیب بند پُرآوازۀ روحی بغدادی، با کاربست روش تحلیل آماری و بسامدسنجی به محاسبۀ میزان تأثیرگذاری زبان فارسی بر این نمونۀ شعر غنایی زبان ترکی عثمانی در سطح تکواژ میپردازیم. یافته های پژوهش نشان می دهند که بیش از یک پنجم تکواژها در این متن از زبان فارسی وام گرفته شده اند. اشتراکات فکری مهمی نیز میان آثار ادب فارسی با شعر یادشده وجود دارد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1.17 M

داستان‌‌‌وارگی در غزلیّات شمس

داوود اسپرهم؛ سمیّه اسدی

دوره 3، شماره 2 ، اسفند 1392، ، صفحه 59-76

چکیده

  غزلیّات مولانا بارها و بارها از جهات مختلف مورد بررسی و تحلیل بزرگان و ادیبان مختلف قرار گرفته است. با توجّه به ساختار غزل و ویژگی‌های آن به عنوان یک قالب شعری و سیر تحوّل و تکامل آن از ابتدا تا عصر مولانا، ...  بیشتر غزلیّات مولانا بارها و بارها از جهات مختلف مورد بررسی و تحلیل بزرگان و ادیبان مختلف قرار گرفته است. با توجّه به ساختار غزل و ویژگی‌های آن به عنوان یک قالب شعری و سیر تحوّل و تکامل آن از ابتدا تا عصر مولانا، درمی‌‌‌یابیم که مولوی در غزلیّاتش گویی نوع تازه‌‌‌ای از غزل‌داستانی و روایی را ـ که پیش از او سنایی و عطّار بدان پرداخته بودند ـ به نمایش می‌‌‌گذارد. اینکه مولانا از چه تمهیدات و شگردهایی برای بارورسازی غزل به عنوان بستری داستانی سود جسته است و اینکه غزل‌داستان‌‌‌های او چند گونه هستند و هر یک چه ویژگی‌‌‌هایی دارند، از جمله پرسش‌هایی است که محور اصلی این مقاله را تشکیل می‌‌‌دهد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 406.99 K

بررسی شخصیّت ابن‌باکویة شیرازی

محمد علی جانی پور

دوره 1، شماره 6 ، مرداد 1390، ، صفحه 73-92

چکیده

  ابن‌باکویة شیرازی از صوفیان برجستة قرن چهارم و پنجم است. بیتی که سعدی (قرن هفتم) در آن اسمی از باباکوهی برده و عبارتی از عیسی‌بن جنید شیرازی (قرن هشتم) در تذکرة هزار مزار که از شیخ علی باباکوهی نام برده ...  بیشتر ابن‌باکویة شیرازی از صوفیان برجستة قرن چهارم و پنجم است. بیتی که سعدی (قرن هفتم) در آن اسمی از باباکوهی برده و عبارتی از عیسی‌بن جنید شیرازی (قرن هشتم) در تذکرة هزار مزار که از شیخ علی باباکوهی نام برده و نیز سخن رضاقلی‌خان هدایت در تذکرة ریاض‌العارفین (قرن 13) در انتساب دیوانی که شاعری با تخلّص کوهی سروده، به ابن‌باکویه موجب شده او که به احتمال زیاد در نیشابور دفن شده با شخصی به اسم باباکوهی که مقبره‌اش در شمال شهر شیراز است و با شاعری که به دلایل محکم بعد از قرن نهم زندگی می‌کرده هر سه یک شخصیّت پنداشته شوند. امّا نشانه‌هایی با استفاده از آثار معتبر وجود دارد که ابن‌باکویه غیر از شخصی است که در شمال شیراز دفن شده و مشهور به باباکوهی است و دیوانی که بدو منسوب کرده‌اند به هیچ وجه متعلّق به‌او نیست.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 5.23 M

نقش قرآن در جهان‌بینی عرفانی و تأثیر آن در مثنوی

محمّدحسین بیات

دوره 3، شماره 1 ، شهریور 1392، ، صفحه 73-90

چکیده

  بخش عظیمی از معارف و علوم اسلامی، جویبارهایی از بحر بیکران قرآن مجیدند. عرفان اسلامی هم که هدفش فهم باطن قرآن است، یکی از این جویبارهاست که در سایة آیات این کتاب آسمانی بالیده است. مثنوی مولانا، شاهکار ...  بیشتر بخش عظیمی از معارف و علوم اسلامی، جویبارهایی از بحر بیکران قرآن مجیدند. عرفان اسلامی هم که هدفش فهم باطن قرآن است، یکی از این جویبارهاست که در سایة آیات این کتاب آسمانی بالیده است. مثنوی مولانا، شاهکار پیوند عرفان نظری و عملی، نیز هم از جهت صوری و ساختاری و هم از نظر محتوا، از این تأثیر بر کنار نمانده است. مثنوی چون قرآن برای بیان معانی بلند، تمثیل را برگزیده و علاوه بر آن، مولوی از نظر حجم هم به قرآن اقتدا کرده است. وی گاه قصّه‌ای را به شیوة اطناب بیان کرده همچون قصّة موسی، و گاه قصّه و تمثیلی را فقط یک بار و گاه مکرّر آورده که در تمام موارد، از الگوی قرآن پیروی کرده است. علاوه بر این، مولوی نوعی تأثیرپذیری نامرئی نیز از قرآن دارد که ظاهراً ردّ پایی از خود به‌جا نمی‌گذارد، ولی با تأمّل بیشتر می‌توان به آنها هم پی برد. در این مقاله، به موارد مختلف این‌گونه تأثیر‌پذیریـ اعمّ از ساختار و محتوا و... ـ اشاره می‌شود.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 216.13 K

سلجوقیان و حمایت از ادبیّات فارسی

شهرام آزادیان؛ حمید رضا حکیمی

دوره 4، شماره 1 ، شهریور 1393، ، صفحه 73-92

چکیده

  در دوره‌ای که سلجوقیان (431-590) بر ایران حکومت می‌‌کردند،تعداد قابل توجّهی از شعرا و نویسندگان در مناطق تحت نفوذ آنان زندگی می‌‌کردند.این مقاله با بررسی پادشاهان سلجوقی و وزیران آنان و نیز رجالی که در ...  بیشتر در دوره‌ای که سلجوقیان (431-590) بر ایران حکومت می‌‌کردند،تعداد قابل توجّهی از شعرا و نویسندگان در مناطق تحت نفوذ آنان زندگی می‌‌کردند.این مقاله با بررسی پادشاهان سلجوقی و وزیران آنان و نیز رجالی که در عصر ایشان می‌‌زیسته‌اند،سعی دارد نشان دهد هر یک از این افراد تا چه حدّ از ادبیّات فارسی حمایت کرده‌اند.در مرحلة بعد، تمام حامیان ادبیّات در این دوره در شش گروه شاهان، وزیران، حاکمانشهرها، کارکنان دیوانی، علویان، امرای لشکری تقسیم‌بندی شده‌اند تا مشخص شود هر یکاز این طبقات تا چه اندازه حامی ادبیّات فارسی بوده‌اند. مقاله به این نتیجه می‌‌رسدکه سلجوقیان ـ به‌جز چند مورد استثنا ـ تمایل زیادی به حمایت از ادبیّات فارسینداشته‌اند. از اتّفاقات مثبتی که در این دوره می‌‌افتد، شکل‌گیری طبقة جدیدی ازحاکمان محلّی است که تا اندازه‌ای حامی ادبیّات بوده‌اند و نیز قدرت‌گیری گروه‌هایینظیر شیعیان و اسماعیلیان. این مراکز قدرت جدید، همزمان با افزایش قدرت خود، ازمسائل فرهنگی هم حمایت می‌‌کرده‌اند. ترک بودن خاندان حاکم، نقش چندانی در بی‌علاقگیبه ادبیّات فارسی نداشته و بیشتر کسانی که به شاعران بی‌مهری می‌کرده‌اند،درباریان ایرانی بوده‌اند

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 237.83 K

میزان ترجمه‌پذیری عناصر فرهنگی و ... در خطبۀ صدوهشتم از نهج‌البلاغه

علیرضا حاجیان نژاد؛ میرفت سلمان

دوره 7، شماره 1 ، شهریور 1396، ، صفحه 73-94

چکیده

  استعارات، کنایات، تشبیهات، مجاز و ضرب­المثل­ها علاوه بر جنبۀ تخییلی، جنبۀ فرهنگی نیز دارند. ازآنجاکه این تعبیرات آیینۀ تمام­نمای تاریخ، فرهنگ و اندیشه در هر جامعه هستند، در حوزۀ مباحث معاصر ترجمه، ...  بیشتر استعارات، کنایات، تشبیهات، مجاز و ضرب­المثل­ها علاوه بر جنبۀ تخییلی، جنبۀ فرهنگی نیز دارند. ازآنجاکه این تعبیرات آیینۀ تمام­نمای تاریخ، فرهنگ و اندیشه در هر جامعه هستند، در حوزۀ مباحث معاصر ترجمه، توجه صاحب­نظران را به خود جلب کرده ­است. ترجمۀ عناصر و جنبه­های فرهنگی گنجانده­شده در متن، در باور برخی از نظریه­پردازان معاصر امکان­پذیر نیست، درحالی­که برخی دیگر آن را در ضمن چارچوب­های خاصّی ترجمه­پذیر می­دانند. این جستار با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و براساس مدل ایویر به بررسی، نقد و مقایسۀ شیوۀ ترجمۀ مفاهیم فرهنگی و صورخیال و... موجود در خطبۀ صدوهشتم نهج‌البلاغه ترجمه‌های فیض­الاسلام، شهیدی و دشتی می­پردازد. در این پژوهش تلاش می­شود به این پرسش پاسخ داده شود که ترجمۀ عناصر فرهنگی از زبان مبدأ (عربی) به زبان مقصد (فارسی) چقدر امکان­پذیر بوده است؟ نتایج این جستار گویای آن است که در بین روش­های پیشنهادشده برای ترجمۀ عناصر فرهنگی، روش تلفیقی از ترجمة برابر و معادل در فرهنگ مقصد یکی از موفق­ترین روش­هاست، درحالی­که ترجمۀ چنین تعابیر به­صورت آزاد، تنها  نقش کارکردی محض آنها را منعکس می­کند و ارزش فرهنگی تعبیر را نادیده می­گیرد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1.31 M

پژوهشی در باب تأملات معناشناختی عین‌القضات همدانی

مسعود آلگونه جونقانی

دوره 6، شماره 2 ، اسفند 1395، ، صفحه 75-93

چکیده

  موضوع معناشناسی و تبیین رابطۀ «لفظ» و «معنا» همواره در اندیشة عرفانی مطرح بوده است؛ البته در همین زمینه، مفسّران و بلاغیون نیز هریک به شیوۀ خاص خود به استقبال موضوع رفته‌ و از جایگاه خود مباحث ...  بیشتر موضوع معناشناسی و تبیین رابطۀ «لفظ» و «معنا» همواره در اندیشة عرفانی مطرح بوده است؛ البته در همین زمینه، مفسّران و بلاغیون نیز هریک به شیوۀ خاص خود به استقبال موضوع رفته‌ و از جایگاه خود مباحث مهمی دراین­باره مطرح کرده‌‌اند، امّا در ساحت عرفان، معنا‌شناسی متلازم با طرز تفکر ویژۀ عرفانی است و از علل و اسباب نظری خاصی برخوردار است. دراین­میان، آثار عین‌القضات و شیوۀ طرح موضوع در این آثار از اهمیّت بسیاری برخوردار است. به همین دلیل، پژوهش حاضر با اتخاذ رویکرد درون‌متنی، آثار عین‌القضات را از این چشم­انداز کاویده است. براین­اساس، تأملات معناشناختی عین‌القضات ذیل هفت عنوان بررسی شده است: 1- لفظ و اصول وضع آن؛ 2- فرم بیان و مادۀ بیان؛ 3- معنای اصطلاحی و معنای حقیقی؛ 4- تکثّر لفظی و تکثّر معنایی؛ 5- اطلاق حقیقی و اطلاق مجازی؛ 6- تمایز لفظی و تمایز معنوی و 7- مسمّا در غیاب اسم. در پایان مشخص می‌شود که عین‌القضات در تأملات معناشناختی خود، متأثر از نظریۀ وجودی و معرفتی عرفانی است و تلقّی وی دربارۀ حقیقت و ساختار سلسله‌مراتبی آن، منتهی به این شده است که معنی را بر شکل ارج نهد و مقدم بدارد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 406.7 K

بررسی ارتباط انسان با طبیعت در شعر

زهرا پارساپور

دوره 2، شماره 1 ، شهریور 1391، ، صفحه 77-100

چکیده

  یکی از موضوعات نقد بوم‌گرا (Ecocriticism) که به رابط? ادبیات و محیط زیست می‌پردازد، بررسی نحو? نگرش انسان به طبیعت در آثار ادبی است که می‌تواند از عوامل مختلفی چون جنسیت، زمان، فرهنگ، اندیشه تأثیر پذیرفته ...  بیشتر یکی از موضوعات نقد بوم‌گرا (Ecocriticism) که به رابط? ادبیات و محیط زیست می‌پردازد، بررسی نحو? نگرش انسان به طبیعت در آثار ادبی است که می‌تواند از عوامل مختلفی چون جنسیت، زمان، فرهنگ، اندیشه تأثیر پذیرفته باشد. اشعار فارسی در طول تاریخ ادبیات، تنوع رابط? انسان و طبیعت را در خود متجلی ساخته است. در این مقاله با بررسی اشعار توصیفی در ادب فارسی، پنج نوع نگرش کلی را به طبیعت معرفی نمودیم و تأثیر دو عامل زمان و اندیش? شاعر را بر چگونگی ارتباط او با طبیعت و نحوة توصیف او بیان داشتیم. در یک نگاه کلی درمی‌یابیم که بخشی از توصیف طبیعت در شعر شاعران به مثابة توصیف غیر طبیعت است و تنها نمونه‌های اندکی در شعر فارسی می‌توان یافت که توصیفی ابژکتیو از طبیعت ارائه شده است. در پایان لزوم رویکردی نو و بوم‌گرایانه به طبیعت را که متناسب با نیاز جوامع متمدن امروزی است، متذکر شدیم. با این نگرش تغییراتی در توصیف طبیعت در شعر، شاهد خواهیم بود که در آن همة پدیده های طبیعت صرف نظر از انتخاب انسان، زیبا و ارزشمندند. این رویکرد می‌تواند در بهبود رابط? انسان و محیط زیست او تأثیرگذار باشد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 198.98 K

تقابل بخردی (خیر) و نابخردی (شر)، بن‌مایة بنیادی قصه‌های پیامبران در قرآن

غلامعلی فلاح

دوره 5، شماره 2 ، اسفند 1394، ، صفحه 77-95

چکیده

  قصه در تاریخ فرهنگ بشری به مثابة وجودی حاضر و غایب است و تقریباً همة ادیان و کیش‌های توحیدی و غیرتوحیدی در کتاب‌های مقدس خویش از آن برای ابلاغ پیام و آموزه‌های خود بهره جسته‌اند تا آن‌جا که می‌توان ...  بیشتر قصه در تاریخ فرهنگ بشری به مثابة وجودی حاضر و غایب است و تقریباً همة ادیان و کیش‌های توحیدی و غیرتوحیدی در کتاب‌های مقدس خویش از آن برای ابلاغ پیام و آموزه‌های خود بهره جسته‌اند تا آن‌جا که می‌توان قرآن کریم، معجزة جاویدان دین اسلام را، «قصه‌گویی» اعصار خواند. قرآن به دلیل تنوع مخاطبان از قالب قصه به ویژه قصه‌های پیامبران برای تقویت باورهای دینی و الگوسازی و معرفی اسوه و آشنایی مسلمانان با سنت‌های اسلامی و تربیت و ترغیب آنان به تدبر و مشاهدة آیات الهی و جلوه‌های متکثّر آفرینش و عبرت‌آموزی، غایت بهره را می‌برد. قصه یکی از ابزارهای مهم برای ابلاغ دعوت به وحدانیت خدا از طریق تصویر احوال و انبیای پیشین و جلوه‌های روز قیامت و بهشت و دوزخ است. بن‌مایة اصلی قرآن و قصه‌های پیامبران آن، تقابل خیر و شر یا به عبارت دیگر، دیالکتیک بخردی و نابخردی است. در این مقال بر آن هستیم که این بن‌مایه یا استعارة مفهومی را در قصه‌های قرآن واکاویم؛ لذا ابتدا واژة ظلم را از نظر لغوی در قرآن بررسی می­کنیم و آنگاه جلوه‌های مختلف این فراروایت را در آن تبیین خواهیم کرد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 357.78 K

بررسی و تحلیل عنوان کتاب‌‌ها و سروده‌های مهدی اخوان ثالث

علی محمدی؛ طاهره قاسمی دورآبادی

دوره 6، شماره 1 ، خرداد 1395، ، صفحه 77-92

چکیده

  عنوان اثر، نامی است که از سوی پدید‌آورنده یا ناقد اثر بدان داده می‌شود. اهمیت عنوان، تنها از آن روی نیست که اثر را شناسنامه‌دار و از سایر عنوان‌ها  متمایز می‌کند، بلکه می‌تواند دال بر کیفیّت و اهمیت ...  بیشتر عنوان اثر، نامی است که از سوی پدید‌آورنده یا ناقد اثر بدان داده می‌شود. اهمیت عنوان، تنها از آن روی نیست که اثر را شناسنامه‌دار و از سایر عنوان‌ها  متمایز می‌کند، بلکه می‌تواند دال بر کیفیّت و اهمیت اثر از نظر بافت و ساخت نیز باشد. عنوان، نخستین نشانه‌ای است که خواننده با آن مواجه می‌شود و از آنجا که بین عنوان و متن، ارتباط معناداری (بین ساختار و مفهوم) وجود دارد، خواننده از آن می‌تواند به محتوا و دیگر امکانات رسانه‌ای متن احاطه یابد. بررسی عنوان سروده‌های اخوان ثالث، خواه نام کلی اثر و خواه نام‌گذاری سروده‌ها، یکی دیگر از ابزارهایی است که می­توان برای فهم و خوانش سروده‌های وی به­کاربرد. بدین­روی، باتوجه­به عنوان هم می‌توان به محتوای سروده‌ها پی‌برد و هم سیر فکری و روحی شاعر را تا اندازه‌ای بررسی کرد. برای این کار از شیوة تحلیل محتوا استفاده شد که یکی از روش­تحقیق‌های مطرح در حوزة علوم انسانی است. همچنین از آمارگیری به­منظور تدارک سند برای ایجاد طبقه‌بندی‌ها بهره گرفته شده است.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 709.94 K

اصطلاح دیوانی «پروانه» در متون ادبی و تاریخی فارسی تا قرن هشتم

مریم سیدان

دوره 8، شماره 1 ، شهریور 1397، ، صفحه 77-96

چکیده

  نظام حکومتی و تشکیلات اداری ایران در طیّ تاریخ تغییر کرده است. بعضی از مشاغل و مناصب و همچنین اصطلاحات دیوانی در دوره‌هایی متداول بوده و به‌تدریج ازمیان­رفته است. چه­بسا تعدادی از این واژه‌ها، تحول ...  بیشتر نظام حکومتی و تشکیلات اداری ایران در طیّ تاریخ تغییر کرده است. بعضی از مشاغل و مناصب و همچنین اصطلاحات دیوانی در دوره‌هایی متداول بوده و به‌تدریج ازمیان­رفته است. چه­بسا تعدادی از این واژه‌ها، تحول معنایی یافته‌اند و امروز تعریف و کاربرد دقیقِ بعضی از آنها برای ما ناشناخته است. گاه این واژه‌ها در متون ادبی و تاریخی فارسی آمده و نویسندگان و شاعران با آ‌نها تعابیر و ترکیبات خیال‌انگیز ساخته‌اند. تحقیق دربارۀ معنی اصلی چنین واژه‌هایی در متن‌های کهن و توجه به معانی‌ای که نویسندگان و شاعران از آنها اراده کرده‌اند، کمک می‌کند تا شناخت درست‌تر و دقیق‌تری از تشکیلات اداری گذشته پیدا کنیم. «پروانه» یکی از این واژه‌ها است که اصطلاحی دیوانی بوده و در فارسی و عربی به­کاررفته و تحول معنایی یافته است. در مقالۀ حاضر، کاربرد اصطلاحیِ این واژه و تعابیر و ترکیبات وابسته به آن، در تعدادی از مهم‎ترین متون ادبی و تاریخیِ فارسی، تا قرن هشتم هجری قمری، بررسی شده و نگارنده از این طریق کوشیده است به معانی و جایگاه آن در دستگاه‌های حکومتی گذشته دست یابد. باتوجه‌به نتایج مقاله، این معانی عبارت‌اند از: حکم، اجازه، برات یا سند، مُهر، پیک، خادم و حاجب.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 669.54 K

اشعار دخیل در دیوان رشیدالدّین وطواط در چاپ مصحَّح نفیسی

محمد احمدی؛ سارا سعیدی

دوره 9، شماره 2 ، اسفند 1398، ، صفحه 77-96

چکیده

  رشیدالدّین وطواط، شاعر سخن‌دان و صاحب تألیف دربار اتسز خوارزم‌شاه، از مشهورترین رجال ادبی قرن ششم هجری به‌شمارمی‌آید. آوازۀ وطواط حتّی در زمان حیات وی آفاق را فراگرفته و اغلب شاعران هم‌عصر او مانند ...  بیشتر رشیدالدّین وطواط، شاعر سخن‌دان و صاحب تألیف دربار اتسز خوارزم‌شاه، از مشهورترین رجال ادبی قرن ششم هجری به‌شمارمی‌آید. آوازۀ وطواط حتّی در زمان حیات وی آفاق را فراگرفته و اغلب شاعران هم‌عصر او مانند ادیب صابر، عبدالواسع جبلی، سوزنی سمرقندی، سیّدحسن غزنوی، اثیرالدّین اخسیکتی، انوری و خاقانی در سروده‌های خود به نام او اشاره کرده‌اند. صاحبان تذکره همواره گزارش مفصلّی از احوال و اشعار وی آورده‌ و پیوسته او را از مهمّ‌ترین شاعران مدیحه‌پرداز و مدحت‌سرا در قرن ششم هجری و معاصر با خوارزم‌شاهیان شمرده‌اند. آوازۀ وطواط به‌عنوان شاعری صاحب‌نفوذ و بلندمرتبه در مقابل گمنامی دیگر شاعران عصر یا سخنوران پس از او، گاه باعث شده است که تذکره‌نویسان و کاتبان اشعاری از دیگر شعرا را نابه‌جا به وی نسبت دهند؛ اشعاری که ازلحاظ سبکی به‌هیچ‌وجه با دیگر اشعار وطواط سازگاری ندارد و جسته‌گریخته حتّی شاعر آن نیز با قدری تتبّع و تفحّص در برخی تذکره‌ها و دیوان‌ها مشخّص می‌شود. در این مقاله اشعار دخیل در چاپ مصحَّح نفیسی که تا به اکنون تنها تصحیح موجود از دیوان رشید وطواط است، بررسی شده است. این اشعار که به‌احتمال قریب‌به‌یقین از آن وطواط نیست، در نسخه‌های موجود از دیوان او وارد شده و سعید نفیسی نیز به تبع آن، این سروده‌ها را از وطواط دانسته است. در این تحقیق ضمن ذکر دلایلی که انتساب چنین اشعاری را به وطواط تضعیف می‌کند، تا جای ممکن سرایندۀ شعرهای دخیل در دیوان او نیز مشخّص شده است. حاصل این پژوهش می‌تواند گامی برای غنای مطالعات دربارۀ اشعار رشیدالدین وطواط و متن‌پژوهی ادبی باشد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 640.45 K

ختم‌الغرایب (تحفة‌العراقین) و سفرهای حج خاقانی

سید محسن حسینی وردنجانی

دوره 10، شماره 1 ، شهریور 1399، ، صفحه 77-99

چکیده

  ختم­الغرایب یا تحفة­العراقین مثنوی مشهور خاقانی است که از دیرباز تاکنون مورد توجه پژوهشگران بوده است. سال­هاست، این پرسش در میان خاقانی­­پژوهان مطرح است که آیا این اثر سفرنامه است یا خیر؟ در ...  بیشتر ختم­الغرایب یا تحفة­العراقین مثنوی مشهور خاقانی است که از دیرباز تاکنون مورد توجه پژوهشگران بوده است. سال­هاست، این پرسش در میان خاقانی­­پژوهان مطرح است که آیا این اثر سفرنامه است یا خیر؟ در پاسخ به­ این پرسش میان پژوهش­گران اختلاف نظر بنیادین وجود دارد و تاکنون در تصحیح­های متعدد این متن و پژوهش­های وابستة به آن، جواب دقیقی به آن داده نشده است. این جستار کوشیده است تا با روش کتابخانه­ای و تکیه بر شواهد درون­متنیِ آثار خاقانی به این ابهام پاسخ دقیق و روشنی بدهد. در این راستا،  تلاش شده است تا نخست دیدگاه­های عمده و متنوع پژوهشگران دربارة  این موضوع بیان، بررسی و نقد شوند و سپس دیدگاه جدید این پژوهش ارائه شود که نشان می­دهد نباید به این اثر به­گونة تام نگریست؛ بلکه قسمت­هایی از این اثر قطعا سفرنامه است و قسمت­های دیگری از آن قطعا سفرنامه نیست. از آن جا که دست­یافتن به این نتیجه، وابسته به داشتن آگاهی درست از تعداد و زمان سفرهای حج خاقانی است، پیرو گفتار نخست به این مبحث نیز پرداخته شده است و در این زمینه هم، نخست دیدگاه­های رایج بیان، بررسی و نقد شده اند و سپس نظرگاه جدید این جستار ارائه شده است که نشان می­دهد، خلاف اقوال مشهور، خاقانی در طول زندگانی خویش حداقل سه حج انجام داده است.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 649.29 K

نگاه رازی طبیب و مولوی عارف به مرگ‌هراسی

دکتر احد فرامرز قراملکی؛ زهرا حسینی

دوره 1، 3-5 ، اردیبهشت 1390، ، صفحه 79-100

چکیده

  رازی و مولوی هر دو به بررسی مرگ‌هراسی پرداخته‌اند؛ رازی آن را در هرحال و نسبت به هرکسی بیماری و برخاسته از وهم و هوی می‌انگارد و طبیبانه گاه از راه عقل و گاه با ابزار نقل می‌کوشد آن را بزداید و به زعم ...  بیشتر رازی و مولوی هر دو به بررسی مرگ‌هراسی پرداخته‌اند؛ رازی آن را در هرحال و نسبت به هرکسی بیماری و برخاسته از وهم و هوی می‌انگارد و طبیبانه گاه از راه عقل و گاه با ابزار نقل می‌کوشد آن را بزداید و به زعم خویش درمان کند. راهکار عمده او برای رفع آن، غفلت و رها کردن مرگ‌اندیشی است. زیرا اندیشیدن به مرگ همواره هراسی در پی دارد. برخورد مولوی به‌گونه‌ای دیگر است؛ او مرگ‌هراسی هر فردی را در نظام باورهای او تحلیل می‌کند و به منشأیی که عامل ایجاد آن شده، توجه دارد؛ نتیجه‌‌ای هم که می‌گیرد و راهکاری که ارائه می‌دهد، نسبت به افراد گوناگون، متفاوت است. در نگاه او نه مرگ‌اندیشی مستلزم مرگ‌هراسی است و نه ترس از مرگ همواره غیر عاقلانه و بی‌فایده. به نظر مولوی به‌جای غفلت از مرگ باید به-طور جدی به آن توجه کرد؛ این کار به یافتن ارزش‌های اصیل، تعدیل زندگی، بازگشت به اصالت و رهایی از مسخ کمک می‌کند.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 198.93 K