ادب فارسی

ویژگی‌های زبانی متون تاریخی در سدۀ نهم

محمود فضیلت

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 21 مرداد 1403

چکیده

  سرزمین ما ایران، در طولِ تاریخ فراز و نشیب‌های فراوانی را پشتِ سر گذاشته است که از آن میان می‌توان یورشِ تیمور و تشکیل حکومت تیموریان را نام برد. حکومتی که سیطره آن بیش از یک سده به طول انجامید و تحولات ...  بیشتر سرزمین ما ایران، در طولِ تاریخ فراز و نشیب‌های فراوانی را پشتِ سر گذاشته است که از آن میان می‌توان یورشِ تیمور و تشکیل حکومت تیموریان را نام برد. حکومتی که سیطره آن بیش از یک سده به طول انجامید و تحولات گستردۀ اجتماعی، فرهنگی، زبانی و ادبی را در پی داشت. از پیامدهای زبانی و ادبی این دوره می‌توان رواج تاریخ‌نویسی و تحولات زبانی و سبکی در متون تاریخیِ این دوره نام برد. نگارنده در این جستار کوشیده است چگونگی و علل آن دگرگونی‌ها و نیز ویژگی‌های زبانی و سبک‌شناختی متون تاریخی این دوره را تحلیل و بررسی کند. سرزمین ما ایران، در طولِ تاریخ فراز و نشیب‌های فراوانی را پشتِ سر گذاشته است که از آن میان می‌توان یورشِ تیمور و تشکیل حکومت تیموریان را نام برد. حکومتی که سیطره آن بیش از یک سده به طول انجامید و تحولات گستردۀ اجتماعی، فرهنگی، زبانی و ادبی را در پی داشت. از پیامدهای زبانی و ادبی این دوره می‌توان رواج تاریخ‌نویسی و تحولات زبانی و سبکی در متون تاریخیِ این دوره نام برد. نگارنده در این جستار کوشیده است چگونگی و علل آن دگرگونی‌ها و نیز ویژگی‌های زبانی و سبک‌شناختی متون تاریخی این دوره را تحلیل و بررسی کند.

---

• مشاهده مقاله

تحلیل روایت‌پژوهانة رمان نوین تاریخی (مطالعة موردی: رمان‌های تاریخی پس از پیروزی انقلاب)

مولود مدنی لنبانی؛ مریم شریف نسب

دوره 14، شماره 1 ، شهریور 1403، ، صفحه 1-25

چکیده

  در نگاه سنتی، رمان تاریخی بر شالودۀ رویدادهای یک دوره از تاریخ بنا می­شود. این گونه از رمان به هستی‌شناسیِ مردمانِ یک دوره از تاریخ می‌پردازد، ویژگی‌های روانی و عاطفی و رفتاری آن­ها را بازتاب می‌دهد ...  بیشتر در نگاه سنتی، رمان تاریخی بر شالودۀ رویدادهای یک دوره از تاریخ بنا می­شود. این گونه از رمان به هستی‌شناسیِ مردمانِ یک دوره از تاریخ می‌پردازد، ویژگی‌های روانی و عاطفی و رفتاری آن­ها را بازتاب می‌دهد و شرایط اجتماعی و سیاسی آن دوره را بازسازی می‌کند. از آن­جا که دیدگاه‌های فلسفی قرن بیستم به وجود یک حقیقت واحد (وجود فقط یک روایت ممکن) تردید می‌کنند باید پذیرفت که دگرگونی در تعریف تاریخ خودبه­خود به دگرگونی در تعریف رمان تاریخی می­انجامد. پژوهش حاضر با رویکرد فراتاریخ‌نگارانه هایدن وایت (مورخ و فیلسوف امریکایی) و روایت‌پژوهی ژرار ژنت (نظریه‌پرداز و نشانه‌شناس فرانسوی) قصد دارد نشان دهد که با دگرگونی در تعریف رمان تاریخی، ویژگی‌های صوری و محتوایی رمان تاریخی نیز تغییر می‌یابد. بر اساس این بازتعریف، در چهار دهه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سه گونه رمان تاریخی را شناسایی کرده و دگرگونی‌های ساختاری و محتوایی آن­ها را کاویده‌ایم. ویژگی‌های ساختاری و روایی این سه گونه رمان عبارتند از: زمان‌پریشی و نبود سیر خطی در روایت، راوی اول‌شخص، گذشته‌نگربودن روایت، کانونی‌سازی بیرونی، فراوانی شخصیت‌ها، اهمیت نقش شخصیت‌ها در پیدایش رخدادها و رویکرد نوین به دو عنصر زمان و مکان. رمان‌های تاریخی پس از پیروزی انقلاب، اغلب با این محتوا نوشته شده‌اند: پرداختن به بخش‌های مغفول تاریخ، بازتاب هویت فردی و اجتماعی و تردید در تاریخ و نگاه انتقادی به آن.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1.32 M

شگردهای خلق روایت و معنای جدید از داستان های ماقبل در مثنوی معنوی (مطالعه موردی داستان توبه فیل‌بچه خوار در فرج بعد از شدت و داستان پیل‌بچه خوران در مثنوی)

الیاس نورایی

دوره 14، شماره 1 ، شهریور 1403، ، صفحه 27-41

چکیده

  مثنوی معنوی متنی مشحون از داستان های برگرفته از متون ماقبل است که مولانا به انگیزه خلق معنایی جدید، به تغییر در ساختار پیرنگ روایت اقدام کرده است. تعمق در تغییرات پیرنگ داستان ها در مثنوی نشان می دهد که ...  بیشتر مثنوی معنوی متنی مشحون از داستان های برگرفته از متون ماقبل است که مولانا به انگیزه خلق معنایی جدید، به تغییر در ساختار پیرنگ روایت اقدام کرده است. تعمق در تغییرات پیرنگ داستان ها در مثنوی نشان می دهد که مولانا از ابزارهایی چون: بسط کنش های روایت، ایجاد هول و ولا در بحران، تعدد اپیزود های تعلیق مدار، دگردیسی در ژانر روایت ها، کاستن و افزودن اهرم های توانشی کنشگران و تغییر در نوع کنش های روایی جهت تغییر پیرنگ روایت ها استفاده کرده است تا به معنای جدیدی دست یابد. هدف پژوهش حاضر بررسی و مقایسه ساختار پیرنگ در دو داستان توبۀ فیل خوار در فرج بعد از شدت و انعکاس دیگرگونۀ آن تحت عنوان داستان پیل بچه خوران در دفتر سوم مثنوی است. نگارنده بر آن است تا ضمن تحلیل ابزارهای تغییر دهندۀ روایت توسط مولانا، با مطالعه سطوح روایت، چگونگی فرایند خلق معنای جدید از این روایت را تبیین نماید. نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد که مولانا با تعدیل اهرم های توانشی و تغییر در کنش شخصیت ها، با تبدیل روایت تنشی به شوشی، موفق به خلق معنایی عرفانی و رمزی از یک متن واقع گرا گردیده است. و با تغییر موقعیت های روایی موفق به خلق روایتی در ژانر جدید شده است.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 873.68 K

سبک شناسی قطعات سعدی و نویافته هایی از زندگانی شخصی او

امید مجد؛ عاطفه احمدی

دوره 14، شماره 1 ، شهریور 1403، ، صفحه 43-66

چکیده

  زمینه و هدف: این پژوهش بر آن است تا به دو منظور قطعات دیوان سعدی را بررسی کند. این قالب شعری هم در بخش گلستان و هم در بخشی جداگانه در کلیات آمده‌است. منظور نخست این مقاله بررسی سبک شناسانه قطعات شاعر در ...  بیشتر زمینه و هدف: این پژوهش بر آن است تا به دو منظور قطعات دیوان سعدی را بررسی کند. این قالب شعری هم در بخش گلستان و هم در بخشی جداگانه در کلیات آمده‌است. منظور نخست این مقاله بررسی سبک شناسانه قطعات شاعر در سه سطح زبانی، ادبی و فکری به روش توصیفی تحلیلی است ومنظور دوم کشف نکاتی جدید از زندگانی شخصی او از خلال محتوای قطعات است.روش: روش این پژوهش به صورت کتابخانه ای و استقرا و آمارگیری است.نتیجه‎گیری: بر اساس بررسی‎های انجام شده از نظر سطح زبانی، واژگان به کار رفته در قطعات در حوزۀ رمزگان سیاست و شریعت و حکمت و اندرز بیشترین بسامد را دارند و در مقابل با رمزگان تغزلی روبرو نیستیم. این جامعۀ آماری ما را به این نتیجه می‎رساند که روی سخن سعدی بیشتر با نهادهای حکومتی و پس از آن با وجدان آگاه انسانی است. برخی از واژگان بسامد بالایی دارند که شاخصۀ سبکی او محسوب می شود. در سطح ادبی صورخیال و صنایع بدیعی بسیار ساده و زودیاب هستند. از کنایه، تناسب، تضاد و تمثیل بیشتر استفاده کرده است. میزان تشبیهات و استعارات اندک و همگی محسوس هستند. در سطح فکری غلبۀ اصلی فکر شاعر مباحث اخلاقی است.همچنین او مدتی در خدمت کارهای دیوانی بوده و از تنگدستی شکوه کرده گاه برای پیشبرد خواسته هایش زبان تهدید و هجو هم بکار برده.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 965.5 K

روش‌های اقناع مخاطب در غزل‌های تعلیمیِ تک‌مضمونی حافظ

طاهره ایشانی

دوره 14، شماره 1 ، شهریور 1403، ، صفحه 67-88

چکیده

  اگرچه تنوّع مضمون در غزل‌های حافظ به اوج خود می‌رسد؛ ولی غزل‌های تک­مضمونی با مضامین عرفانی، تعلیمی، مدحی و ... نیز در میان غزلیّات او دیده می‌شود. در میان این غزل‌ها، مضامین تعلیمی که اغلب با بهره‌گیری ...  بیشتر اگرچه تنوّع مضمون در غزل‌های حافظ به اوج خود می‌رسد؛ ولی غزل‌های تک­مضمونی با مضامین عرفانی، تعلیمی، مدحی و ... نیز در میان غزلیّات او دیده می‌شود. در میان این غزل‌ها، مضامین تعلیمی که اغلب با بهره‌گیری از حکمت، اخلاق، و اندیشه‌های عرفانی همراه است، از اهمیتی خاص برخوردارند. این غزل‌ها علاوه بر پیام‌های تعلیمی خود، از شگردهای تعلیمی و بلاغی متنوّع و هنرمندانه‌ای استفاده می‌کنند که تأثیرگذاری عمیق بر مخاطب را ممکن می‌سازند. از این رو، در این جستار بر آن هستیم ضمن اشاره به غزل‌های تک‌مضمونیِ تعلیمیِ حافظ؛ به روش توصیفی‌تحلیلی و آماری، و با استفاده از نقد بلاغی به این پرسش پاسخ دهیم که حافظ برای ارتباط مؤثّرتر با مخاطبان خود، از چه روش‌ها و شگردهای تعلیمی و بلاغی بهره گرفته و کدام شگردها در این میان برجسته‌تر بوده‌اند؟ نتایج پژوهش نشان می‌دهد که حافظ در غزلیات تک‌مضمونی تعلیمی خود با بهره‌گیری از لحن تشویقی به‌عنوان اصلی‌ترین و پربسامدترین ابزار اقناع، و استفاده تکمیلی ولی کمتر از لحن‌های تحذیری، توبیخی، و مشفقانه –به ترتیب بسامد- تعادلی هنری میان اقناع عاطفی و منطقی ایجاد کرده است. در روش‌های تعلیمی، کاربست شرط در آموزش ضمنی و سپس کلام مستدل که گاه با لحن تحذیری همراه شده؛ بیشترین استفاده را در استدلال‌سازی داشته‌اند. از سوی دیگر، بررسی روش‌های بلاغی غزلیات تعلیمی حافظ نشان می‌دهد استعاره و سپس تشبیه با ایجاد تصاویری عمیق و ملموس با افزایش لایه‌های معنایی، نقشی کلیدی در انتقال پیام‌های تعلیمی دارند. این تنوّع و ترکیب هنری، نشان‌دهندۀ مهارت حافظ در استفاده هدفمند از شگردهای تعلیمی و ابزارهای بلاغی برای اقناع و برانگیختن تفکر مخاطب است.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1.26 M

سرشت هتروتوپیک (دگرفضایی) غزل قلندری (با تاکید بر غزلی از فخرالدین عراقی)

هاتف سیاه کوهیان؛ فاطمه رحیمی؛ حسین حسن رضایی

دوره 14، شماره 1 ، شهریور 1403، ، صفحه 89-106

چکیده

  غزل قلندری به مثابه یک ضدژانر، با وارونه­سازی قراردادهای موجود در سنت‌های ادبی پیشین، به طور مستقیم و غیرمستقیم ارزش‌های نمادین و روش کلی دیگر ژانرهای ادبی را به نقد و چالش می­کشد. این پژوهش با بررسی ...  بیشتر غزل قلندری به مثابه یک ضدژانر، با وارونه­سازی قراردادهای موجود در سنت‌های ادبی پیشین، به طور مستقیم و غیرمستقیم ارزش‌های نمادین و روش کلی دیگر ژانرهای ادبی را به نقد و چالش می­کشد. این پژوهش با بررسی تعامل غزل قلندری با دو ژانر سنتی شعر وعظی و شعر مدحی، به تحلیل هویت هتروتوپیک و ساختار بین­ژانری این نوع شعر پرداخته، و در پایان با تمرکز بر غزلی از فخرالدین عراقی نشان داده است که غزل هتروتوپیک قلندری چگونه با بهره­گیری از استراتژی‌های پارودیک و تصویرپردازی­های کارناوالی، ضمن هم­گرایی با دیگر ژانرهای سنتی شعر فارسی و توسعه آنها در جهت­های جدید، همزمان آنها را در یک بازی‌ ادبی پیچیده‌ به چالش ­کشیده و لایه‌های جدیدی از بینامتنیت را خلق می‌کند.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1.53 M

تحلیل ساختارهای دوگانه و نشانه‌های اسطوره‌ای در شعر «چاووشی» اخوان ثالث بر اساس نظریه‌های کلود لوی استروس

رضا قنبری عبدالملکی

دوره 14، شماره 1 ، شهریور 1403، ، صفحه 107-131

چکیده

  این مقاله با بهره‌گیری از نظریۀ تقابل‌های دوگانه کلود لوی-استروس به تحلیل ساختاری شعر «چاووشی» اثر مهدی اخوان ثالث می‌پردازد. هدف پژوهش، شناسایی و تحلیل تقابل‌های بنیادین موجود در ساختار معنایی ...  بیشتر این مقاله با بهره‌گیری از نظریۀ تقابل‌های دوگانه کلود لوی-استروس به تحلیل ساختاری شعر «چاووشی» اثر مهدی اخوان ثالث می‌پردازد. هدف پژوهش، شناسایی و تحلیل تقابل‌های بنیادین موجود در ساختار معنایی شعر و بررسی چگونگی سازمان‌دهی این تقابل‌ها در بستر روایت و زبان است. پرسش محوری این پژوهش آن است که تقابل‌های دوگانه در شعر «چاووشی» چگونه عمل می‌کنند و چه نقشی در ساختار معنایی، اسطوره‌ای و نشانه‌شناختی شعر دارند؟ در این پژوهش، روش تحلیل محتوای کیفی به‌کار گرفته شده است و تقابل‌هایی چون «سفر و توقف»، «امید و ناامیدی»، «آزادی و اسارت» و دیگر دوگانگی‌های معنایی، به‌عنوان عناصر سازندۀ ساختار درونی شعر مورد بررسی قرار گرفته‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهند که اخوان ثالث از طریق بهره‌گیری از الگوهای اسطوره‌ای، نمادهای فرهنگی و ساختارهای متقابل، نظامی معنایی می‌آفریند که ضمن بازآفرینی روایت‌های کهن، شعر را به سطحی فراتر از تجربه شخصی ارتقا می‌دهد. شعر «چاووشی» در این تحلیل، نه بازتاب احساسات فردی، بلکه منظومه‌ای از نشانه‌ها و ساختارهای فرهنگی است که معانی خود را از طریق روابط تقابلی و رمزگان‌های اسطوره‌ای شکل می‌دهد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1.15 M

معرّفی نسخۀ خطّی «دستورالشّعراء» اثر محمّد امانی مازندرانی

علی محمّد مؤذّنی؛ بهزاد گرانمایه

دوره 14، شماره 1 ، شهریور 1403، ، صفحه 133-158

چکیده

  کتاب دستورالشّعراء یکی از کتب جامع و آموزنده در علوم ادبی و فنّ شعر است. این کتاب در سال 1048 ه‍. توسّط امانی مازندرانی تألیف و به میرزا محمّدتقی وزیر تقدیم شده‌است. بحث پیرامون تعریف شعر و شاعر، فصولی ...  بیشتر کتاب دستورالشّعراء یکی از کتب جامع و آموزنده در علوم ادبی و فنّ شعر است. این کتاب در سال 1048 ه‍. توسّط امانی مازندرانی تألیف و به میرزا محمّدتقی وزیر تقدیم شده‌است. بحث پیرامون تعریف شعر و شاعر، فصولی در ابواب مختلف علم عروض، قافیه، بدیع و مطالبی پیرامون سرقات شعری، اساس مباحث این کتاب را تشکیل می‌دهد. اطّلاعات جامع و کامل هریک از مباحث مطرح شده در این کتاب به اهمّیّت آن می‌افزاید. می‌توان به‌جرئت گفت که این کتاب نیاز شاعران را در خصوص شناخت مباحث پیرامون فرم و صورت شعری را می‌توانسته‌ پاسخ بدهد و امروزه نیز کاربرد فراوانی می‌تواند داشته باشد. این کتاب با دارا بودن شاهد مثال‌های شعری، دربردارندۀ ابیات زیادی از شعرای هم‌عصر مؤلّف است که می‌تواند بازتابی از سطح شعری آن دوران باشد. ویژگی‌های زبانی و سبکی دستورالشّعراء عمدتاً پیرو سبک نثرهای علمی دورۀ صفویّه است. در این مقاله از بیست و چهار نسخۀ موجود از کتاب، بیست و سه نسخه به‌صورت اجمالی معرّفی و نسخۀ شمارۀ 4342 کتابخانۀ آستان قدس که در زمان خود مؤلّف کتابت شده به‌صورت مفصّل مورد بررسی قرار گرفته‌است. این مقاله ضمن معرّفی نسخۀ خطّی این کتاب به بحث و بررسی ساختاری و محتوایی آن می‌پردازد و اطّلاعاتی از جنبه‌های مختلف و نقد آن در اختیار قرار می‌دهد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1.73 M

میر گل محمد زیب مگسی (شاعر بلوچ) و سبک عراقی

مجیب الرحمن دهانی؛ عباس نیکبخت؛ عبدالله واثق عباسی

دوره 14، شماره 1 ، شهریور 1403، ، صفحه 159-178

چکیده

  شعرای سنتی سرای معاصر را در معنا و مضمون،ساختار و محتوا بایدادامه دهنده شاعران نهضت بازگشت ادبی دانست که با تقلید و پیروی از اسلواب شاعری شاعران طراز اول و برجسته شعر فارسی همچون سعدی،مولوی،حافظ ،عطار،عراقی ...  بیشتر شعرای سنتی سرای معاصر را در معنا و مضمون،ساختار و محتوا بایدادامه دهنده شاعران نهضت بازگشت ادبی دانست که با تقلید و پیروی از اسلواب شاعری شاعران طراز اول و برجسته شعر فارسی همچون سعدی،مولوی،حافظ ،عطار،عراقی وجامی اقدام به بازگشت و احیای سبک عراقی کرده اند.گل محمّد خان زیب مگسی از شاعران توانمند و بلند آوازۀ بلوچ، یکی از شعرای معاصر است که به شکل گسترده‌ای از فکر و اندیشه، زبان و بیان شاعران سبک عراقی بهره‌ها برده و مضامین و ویژگی‌های شعری این دوره در اشعارش به وفور مشهود است.زیرا که شعر فارسی از حدود نیمۀ دوم قرن ششم به دلیل پدید آمدن مسایل سیاسی و اجتماعی دچار تحوّلاتی شد که ویژگی‌های خاصّی را برای آن رقم زد. در واقع از اواخر قرن ششم شاهد ظهور و بروز شاعرانی بزرگ هستیم. در این دوره ساختار و محتوای شعر نسبت به شعر پیش از آن تقابل و تضّاد بسیاری دارد. شعر این دوره از نظر زبانی قوی‌تر و همراه با واژه‌ها و ترکیبات عربی و ترکی و فراوانی آرایه‌های ادبی است و سادگی دورۀ خراسانی را ندارد و از نظر مضمون درونگرا و مشتمل بر عرفان و تصوف است.این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و مقایسه‌ای میان سبک شعرگل محمّد خان زیب مگسی شاعر شهیر بلوچ و شاعران مطرح سبک عراقی انجام شده است. زیب مگسی که در اشعارش بیشتر متمایل به سبک عراقی است با تضمین غزلیات شاعران بزرگ این دوره از زبان و مضمون آنها تقلید کرده است. غزلیات وی از نظر مضمون پردازی نوآوری ندارد؛ اما از نظر کاربرد صنایع فراوان، مبتکرانه است.  شعر زیب مگسی علاوه بر این که نوآوری‌های بسیاری در زمینه موسیقی و زبان و مضمون دارد، شباهت‌های بسیاری نیز از نظر کاربرد واژگان، ترکیبات و مضامین خاص با شاعران توانمند اواخر قرن ششم تا قرن نهم هجری دارد که نشان از تقلید وی از شاعران مطرح سبک عراقی است. در این مقاله برآنیم تا شیوه نمود و پدیدار شدن مشخصات و ویژگی های شعر  سبک عراقی را در شعر و اندیشه زیب مگسی بیان داریم.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1.2 M

بررسی تمثیلات «وحدت وجود» در رباعیات نجفی استرآبادی

رضا زکی زاده؛ رضا برزویی؛ شراره الهامی؛ جمال احمدی

دوره 14، شماره 1 ، شهریور 1403، ، صفحه 179-206

چکیده

  معنا و مفهوم وحدت وجود از دیرباز و قبل از ابن عربی مورد توجه شعر عرفانی بوده است هر چند که از اصطلاح خاص وحدت وجود استفاده نکردند. ابوسعیدکمال الدین نجفی استرآبادی متخلص به سحابی شاعر و عارف قرن دهم هجری ...  بیشتر معنا و مفهوم وحدت وجود از دیرباز و قبل از ابن عربی مورد توجه شعر عرفانی بوده است هر چند که از اصطلاح خاص وحدت وجود استفاده نکردند. ابوسعیدکمال الدین نجفی استرآبادی متخلص به سحابی شاعر و عارف قرن دهم هجری و یکی از رباعی سرایان فلسفی است که با زبان تمثیل به بیان اندیشه­ی عرفانی – فلسفی وحدت وجود ابن عربی پرداخته است. تحقیق حاضر نتیجه بررسی 480 رباعی از بین 4000 رباعی سحابی استرآبادی است که مساله وحدت وجود در آنها به نوعی انعکاس یافته، که از این بین رباعی هایی که تمثیل های عرفانی مسئله وحدت وجود را با وضوح بیشتری بیان می‌کردند جدا و مورد تحلیل قرار گرفت و مشخص شد که سحابی برای ملموس نمودن اندیشه وحدت وجود از تمثیل های «ذره (نور) و خورشید»، «سایه»، «دریا»، «تصویر و آینه»، «خیال»، «احول»، «خواب»، «عدد»، «الف و حروف» و «رنگ و بی رنگی» بهره تمام برده است و مضامین عرفانی و اندیشه‌ای خود را به بهترین شکل ممکن برای مخاطب به تصویر کشیده است. استرآبادی تمثیل‌های دیگری را نیز برای بیان وحدت وجود به کار گرفته که به خاطر اینکه نمونه‌های شعری آنها در حد یکی دو رباعی بیشتر نبود از ذکر آنها خودداری شد. روش تحقیق به شکل کتابخانه‌ای و تجزیه و تحلیل مجموعه رباعیات استرآبادی است و هدف از این پژوهش علاوه بر معرفی نجفی استرآبادی به عنوان یکی از بزرگترین رباعی سرایان ادب فارسی به جامعه، دسترسی به اندیشه‌های فلسفی وی با بررسی رباعیاتی است که از او به دست ما رسیده. 

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1.78 M

تحلیل معناشناسی ابیاتی از دیوان کبیر با تکیه بر تصحیح و ترجمه

شیرین رزمجو بختیاری؛ الهام خلیلی

دوره 13، شماره 2 ، اسفند 1402، ، صفحه 1-23

چکیده

  در این پژوهش نویسندگان با اتّکا به خوانش درست بیت با توجّه به روابط نحوی و تلفظ درست واژگان و نکات مربوط به تصحیح به بررسی معناشناسی ابیات و ترجمه‌های آن پرداخته‌اند. ابیاتی که در این پژوهش بدان پرداخته‌ایم، ...  بیشتر در این پژوهش نویسندگان با اتّکا به خوانش درست بیت با توجّه به روابط نحوی و تلفظ درست واژگان و نکات مربوط به تصحیح به بررسی معناشناسی ابیات و ترجمه‌های آن پرداخته‌اند. ابیاتی که در این پژوهش بدان پرداخته‌ایم، ابیاتی است که پس از مقابلة آنها با ترجمه و شرح دیوان کبیر متوجّه شدیم، که برای مترجمان و شارح چالش برانگیز بوده‌است و در نسخ خطی هم در این ابیات شاهد آشفتگی‌هایی هستیم. این ابیات ابتدا از منظر نسخه‌شناسی با توجه به نسخ مورد استفاده فروزانفر در تصحیح دیوان کبیر و 4 نسخة نویافتة معتبر مورد بررسی قرار گرفته‌اند و سپس بازتاب تصحیح نادرست این ابیات در شروح و ترجمه‌های آربری و نیکلسون مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته‌است. ابیات مذکور زیرِ دو عنوان بررسی شده‌اند. نخست عنوانِ «تأثیر تصحیح بر ترجمه» و سپس عنوانِ «ترجمه براساس برداشت نادرست از متن». در ذیل این عنوان‌ها به ابیاتی پرداخته‌ایم که مترجمان نتوانسته‌اند به درستی آنها را در زبان مبدأ تحلیل کنند و معادلِ نامناسبی از آن در زبان مقصد ارائه داده‌اند. در هر دو عنوان تأثیر تصحیح و توجّه به خوانش درست شعر در زبان مبدأ، بر فهمِ درست مترجمان آشکار است. بنابراین تلاش شده است صورت اصیل این ابیات به همراه معنی ِابیات به خوانندگان ارائه شود.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1.1 M

بررسی تطبیقی استعاره مفهومی هجو از نظر زبانی در اشعار خاقانی و متنبی

علی عباس علی زاده؛ حمیرا زمردی

دوره 13، شماره 2 ، اسفند 1402، ، صفحه 25-45

چکیده

  در این پژوهش، برآنیم تا با بهره‌گیری از شیوة تحلیلی- نموداری؛  به بررسی تطبیقی استعارۀ مفهومی هجو، در زبان شعری خاقانی و متنبی بپردازیم. از این ­رو، پس از تعریف نظریه­  استعاره‌  مفهومی و ارتباط ...  بیشتر در این پژوهش، برآنیم تا با بهره‌گیری از شیوة تحلیلی- نموداری؛  به بررسی تطبیقی استعارۀ مفهومی هجو، در زبان شعری خاقانی و متنبی بپردازیم. از این ­رو، پس از تعریف نظریه­  استعاره‌  مفهومی و ارتباط مفهوم هجو با آن، ابتدا به بررسی حوزه­ های مبدأ در نگاشت­های استعاری هردو شاعر خواهیم پرداخت، آنگاه با بررسی تطبیقی جلوه­های استعاری، تفاوت ­ها و تشابهات آنان را با یکدیگر مقایسه خواهیم کرد. از آنجایی که کارکرد استعاره مفهومی، عینی ­سازی مفاهیم و احساسات است، در این نوشتار قصد داریم تا با روش شناختی، نشان دهیم که این نظریه تا چه اندازه می­ تواند در شناخت ذهنیت، عواطف، شباهت­ ها و تفاوت­ های دو شاعر کمک­رسان باشد. بنابراین، کوشش شده است به این پرسش­ ها پاسخ داده شود: 1. مفهوم هجو در اشعار خاقانی و متنبی در چه حوزه­ هایی از استعاره مفهومی نمود یافته است؟ 2. تفاوت­ ها و شباهت ­های هر دو شاعر در سطح کلامی این استعاره چگونه است؟ 3. کدام حوزه­ استعاری در زبان شعری هر دو شاعر غلبه­  دارد؟ یافته­های پژوهش نشان می ­دهد: حوزه­ های مبدأ به کار رفته در زبان دو شاعر تقریبا همانند است، به این معنا که بیشترین حوزه مبدأ استفاده شده در زبان هر دو شاعر مربوط به استفاده از نام حیوانات است اما واژگان تابو و پرهیزه در زبان متنبی نمود بیشتری نسبت به زبان خاقانی دارد، در حالیکه خاقانی  بیشتر از جلوه­های کلامی در این زمینه بهره می­ برد. شایان ذکر است یافته­ های دیگر پژوهش، در متن مقاله به طور مفصل بیان شده است. امید است این پژوهش کمکی باشد در شناخت بهتر اندیشه­ ها و عواطف هر دو شاعر.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1.34 M

کاربرد ان. ال. پی در حکایت‌های گلستان سعدی با تأکید بر نظریة اثر پروانه (آشوب)

موسی زارع؛ کبری نودهی؛ محمدعلی خالدیان

دوره 13، شماره 2 ، اسفند 1402، ، صفحه 47-67

چکیده

  ان.ال.پی مخفف"Neuro Linguistic Programming" به معنی برنامه‌ریزی و کنترل زبان ذهن، هنر و دانش ارتباطِ موفق است. بر پایۀ دانش و اصولِ ان.ال.پی، در هر تبادل میان انسان‌ها، فضای ارتباط و نظام ها مطرح است. در این فضا و نظام،همۀ ...  بیشتر ان.ال.پی مخفف"Neuro Linguistic Programming" به معنی برنامه‌ریزی و کنترل زبان ذهن، هنر و دانش ارتباطِ موفق است. بر پایۀ دانش و اصولِ ان.ال.پی، در هر تبادل میان انسان‌ها، فضای ارتباط و نظام ها مطرح است. در این فضا و نظام،همۀ اعضا به یک اندازه مهم نیستند؛ یعنی رفتار برخی از این اعضا،می‌تواند برکلِّ نظام، تأثیر همه جانبه داشته باشد؛ بنابراین،پیشنهادِ ان.ال.پی برای دریافت یک نتیجۀ بهتردرنظام ارتباطی،به کارگیری نظریۀ اثر پروانه (آشوب)است. اثر پروانه،نظریۀ مطرح شده در فیزیک، در پی کشف اثرگذارترین مهره در یک نظام ارتباطی است و معتقد است کوچکترین خطا، توسط اثرگذارترین عضو ، موجب آشفتگی و از هم پاشیدگی آن نظام خواهد شد. در میان آثار نویسندگان بزرگ ادبیات فارسی،گلستان سعدی در پی ایجاد تعادل در مناسبت‌های ارتباطی و بهبود رفتارهای سازگارانه است. سعدی نیز همۀ عناصرموجود در یک نظام ارتباطی را به یک اندازه،تأثیرگذار نمی‌داند.از این نگاه، آرای سعدی را در ادارۀ نظام‌ها و سیستم‌های اجتماعیِ متصل به هم، می‌توان با نظریۀ اثر پروانه (آشوب) منطبق دانست. هدف پژوهش حاضر، پس از بررسی دقیق  گلستان به شیوۀ تحلیل و توصیف، این است که مهمترین عضوهای سامانه‌های ارتباطیِ خرد و کلان، باید بدون هیچگونه خطای محاسباتی عمدی و غیر عمدی باشند؛ زیرا کوچکترین تغییر آنها در جهت نامناسب، می‌تواند منجر به ازهم پاشیدگی آن سامانۀ خرد یا کلان شود.  نتیجه این پژوهش آن ‌است که هرکس می‌تواند و باید با شناخت دقیق جایگاه خود، در یک نظام ارتباطی و تأثیر رفتارهایش برآن نظام، از بروز یک آشوب جلوگیری کند

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 859.44 K

بررسی مقایسه‌ای عوامل انسجام در دو کتاب «سفر به گرای 270 درجه» و «دل دل‌دادگی»

عبدالرضا سیف؛ محمدرسول رستمی

دوره 13، شماره 2 ، اسفند 1402، ، صفحه 69-93

چکیده

  در این مقاله با بهره‌گیری از نظریه انسجام در چارچوب نظری دستور نقش‌گرای نظام‌مند هلیدی، به تحلیل انسجام و پیوستگی در متن دو رمان دفاع مقدس یعنی «سفر به گرای 270 درجه» و «دل دل‌دادگی» پرداخته‌ایم ...  بیشتر در این مقاله با بهره‌گیری از نظریه انسجام در چارچوب نظری دستور نقش‌گرای نظام‌مند هلیدی، به تحلیل انسجام و پیوستگی در متن دو رمان دفاع مقدس یعنی «سفر به گرای 270 درجه» و «دل دل‌دادگی» پرداخته‌ایم تا مشخص شود در این دو کتاب چگونه از مؤلفه‌های انسجام به منظور دست‌یابی به پیوستگی متن استفاده شده است. از دیدگاه هلیدی انسجام یکی از معیارهای معنادار بودن متن است و حضور عوامل مختلف انسجامی متن را از غیر متن متمایز می‌کند؛ پس خلا وجود عوامل انسجامی در متن می‌تواند در رساندن و انتقال معنای نهفته در آن اشکال ایجاد کند. در این پژوهش مشخص گردید که در «سفر به گرای 270 درجه» میزان استفاده از عوامل انسجام دستوری و انسجام پیوندی با 43.5% برابر بوده و در مرتبه بعدی 13% نیز از عوامل انسجام واژگانی استفاده شده است در حالی‌که در «دل دل‌دادگی» میزان استفاده از این عوامل به ترتیب 40%، 31% و 29% بوده است. دلیل این اختلافات به سبک متفاوت دو نویسنده در روایت و خط سیر زمانی روایت بازمی‌گردد. در مجموع نیز بسامد استفاده از همه عوامل انسجام در هر سه بخش دستوری، پیوندی و واژگانی در «دل دل‌دادگی» بیش از «سفر به گرای 270 درجه» بود به جز مؤلفه ادات افزایشی. نکته دیگر آن‌که استفاده بیش از هنجار از مؤلفه‌هایی مانند تضاد و ادات علّی در «دل دل‌دادگی» نشان از چندصدایی و در مقابل عدم استفاده از ادات علّی و بسامد پایین استفاده از تضاد، نشان از روایتی تک‌صدا از جنگ در «سفر به گرای 270 درجه» دارد

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1.41 M

کارکرد اقتضای حال در حکایات گلستان سعدی

محمود فضیلت؛ فرانک شجاعی بهابادی

دوره 13، شماره 2 ، اسفند 1402، ، صفحه 95-117

چکیده

  در این گفتار به این موضوع می‌پردازیم که سعدی در گلستان چگونه همه عوامل مؤثر در برقراری ارتباط کلامی (متکلم، مخاطب و کلام) را در نظرداشته و مقتضیات هر یک را در جای خود رعایت کرده است. او ویژگی هایی را برای ...  بیشتر در این گفتار به این موضوع می‌پردازیم که سعدی در گلستان چگونه همه عوامل مؤثر در برقراری ارتباط کلامی (متکلم، مخاطب و کلام) را در نظرداشته و مقتضیات هر یک را در جای خود رعایت کرده است. او ویژگی هایی را برای متکلم بلیغ برمی‌شمارد و به متکلم توصیه می‌کند که در هر حال مقتضای حال و مقام را در نظر داشته باشد و سخن مناسب حال گوید. سعدی آمادگی ذهنی مخاطب را به اندازه فصاحت و بلاغت متکلم در تأثیر سخن واجب و لازم می‌داند. او در گلستان هر سه جنبه کلام (موضوع، ساختار و لحن) را مطابق با اقتضای حال ترتیب داده است. تنوع موضوع در گلستان گویای دقت نظر و توجه سعدی به طیف گوناگون مخاطبان مختلف و احوال آنها است.  سعدی اقتضای حال را در ساختار کلام نیز در نظر دارد و از تمام امکانات و ابزارهای زبانی همچون ایجاز و اطناب، کنایه، تمثیل و ایهام بهره می برد. وی در انتخاب لحن نیز تنوع مخاطبین خود را در نظر دارد و لحن های گوناگون در متن گلستان گویای این امر است. در این پژوهش مسئله اقتضای حال در حکایات گلستان بررسی شده و برای هر کدام از مقتضیات کلام نمونه هایی از این کتاب ارزشمند ذکر شده است. با پی بردن به مقتضای حال کلام و اغراض ثانویه جملات می‌توان به درک بهتری از حکایات گلستان دست یافت. این پژوهش به روش تحقیقی_تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای انجام شده است

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 953.35 K

تحلیل شبکه ارتباطی راوی کودک و بزرگسال با ساختار و معنا در شعر پروین اعتصامی

فضل الله خدادادی

دوره 13، شماره 2 ، اسفند 1402، ، صفحه 119-133

چکیده

  هدف پژوهش حاضر طبقه ­بندی ساختاری و بررسی شبکه­ های ارتباطی راویان کودک و بزرگسال و ارتباط آنها با ساختار و فرایند خلق معنا در دیوان پروین اعتصامی است. تعمق در دیوان پروین اعتصامی نشان می ­دهد که ...  بیشتر هدف پژوهش حاضر طبقه ­بندی ساختاری و بررسی شبکه­ های ارتباطی راویان کودک و بزرگسال و ارتباط آنها با ساختار و فرایند خلق معنا در دیوان پروین اعتصامی است. تعمق در دیوان پروین اعتصامی نشان می ­دهد که در برخی از اشعار وی با راوی کودکی فقیر یا یتیم مواجهیم که با پرسشی فریادگونه یا مساله ­ای اجتماعی را بیان می­ کند که صبغۀ اعتراضی و سوالی دارد و یا با نگاه معصوم کودکانه اختلافات طبقاتی را به بحث می­ گذارد. آنچه در بوطیقای اشعار کودک محور پروین دیده می­ شود، وجود نوعی شبکه ارتباطی در دو محور ساختاری- تعلیمی در این گونه اشعار است. بُعد ساختاری به گونه است که روایت با راوی کودک(انسان یا پرنده) شروع می­شود و در ادامه با روایت یک بزرگسال(معمولا مادر) به انجام می­ رسد و بُعد تعلیمی این نوع از روایت در شبکه ­های ارتباطی و بن مایه­ های متن نهفته است که با جواب مادر به پرسش فرزند، با سه نوع واکنش(تاییدی، باطل و استفهامی) یک پیام اخلاقی به مخاطب منتقل می ­کند. نتایج پژوهش نشان می­ دهد که فرایند آغاز روایت با راوی کودک و ورود بزرگسال به آن، دو هدف عمده ساختاری- معنایی دارد و بوطیقای خاصی را در شعر پروین بنا می ­کند

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 755.53 K

تجلّی عنصر گفتگو در زیباسازی سوگ‌سرودۀ عاشورایی (مناظرۀ کعبه و کربلا) از غلامرضا سازگار

مهدی صادقی؛ فضل الله رضایی اردانی

دوره 13، شماره 2 ، اسفند 1402، ، صفحه 134-150

چکیده

  عنصر گفت‌و‌گو به عنوان یک اهرم در تبیین پیرنگ و درون‌مایۀ کلام مؤثّر است و بستری برای خلق واقعیّت‌ها و برجسته‌سازی شخصیت‌های اثر می‌باشد. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و استشهادی به بررسی این مؤلّفه ...  بیشتر عنصر گفت‌و‌گو به عنوان یک اهرم در تبیین پیرنگ و درون‌مایۀ کلام مؤثّر است و بستری برای خلق واقعیّت‌ها و برجسته‌سازی شخصیت‌های اثر می‌باشد. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و استشهادی به بررسی این مؤلّفه در سوگ‌سرودۀ عاشورایی(مناظره دو حرم مقدّس مکه و کربلا) غلامرضا سازگار می‌پردازد. واژه‌ها، ترکیبات و لحن ادای کلمات در خلال سخنان دو حرم، حوادث و رویدادهای دو سرزمین را در محور افقی کلام ترسیم می‌کنند اما گفته‌های حرم کربلا با معرفی شخصیّت‌ها به ماهیّت و دورنمای درون‌مایۀ حادثۀ عاشورا تأکید دارد. سرشت معنایی مضمون و محتوای شعر با کمک مناظره یا گفت‌و‌گوی دوسویه به عنوان عنصر اساسی و یاریگری صنایع بدیعی، چهارچوب نظام‌مند کلام را در محور عمودی، به سوی هدفی معیّن(شناحت فلسفۀ عاشورا) به پیش می‌برد و سه عامل اصلی گفت‌و‌گو، (متکلّم، مخاطب و پیام)، در شعاعی دایره‌وار به سمت افق فلسفۀ عاشورا هدایت می‌شوند. شاعر با به کارگیری صحیح این عنصر، بار ساخت و پرداخت درون‌مایۀ رویدادها را بر دوش این ابزار می‌اندازد تا بدین‌وسیله از متن خارج شود و آن را در اختیار خواننده قرار دهد. در نهایت، بلاغت گفت‌و‌گوی دو حرم با ارتقاء ضلع زبانی و ساختاری شعر به اقتضای بافت حاکم، در جهت تبلور لایه‌های پنهانی حادثۀ کربلا گام برمی‌دارند

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 961.1 K

یک نظر جانب هلالی کن (هلالی جغتایی در آینه دوازده قصیدۀ نویافته اش)

محمدرضا یوسفی؛ داود رفیعی

دوره 13، شماره 2 ، اسفند 1402، ، صفحه 151-168

چکیده

  در تصحیحی که سعید نفیسی از دیوان هلالی به‌دست داده، چهار قصیده وجود دارد که یکی از آنها از روی چاپ‌های سنگی هندوستان نقل شده و سه قصیدۀ دیگر از روی دو نسخۀ خطی که یکی از آنها بدون تاریخ است و دیگری در تاریخ ...  بیشتر در تصحیحی که سعید نفیسی از دیوان هلالی به‌دست داده، چهار قصیده وجود دارد که یکی از آنها از روی چاپ‌های سنگی هندوستان نقل شده و سه قصیدۀ دیگر از روی دو نسخۀ خطی که یکی از آنها بدون تاریخ است و دیگری در تاریخ 1315 هجری قمری کتابت شده.معدودی از تذکره‌نویسان به قصیده‌سرایی هلالی او اشاره کرده‌اند، امّا در نسخه‌های خطی دیوان هلالی بویژه نسخه‌های سده‌های دَه و یازده و چاپ‌های سنگی هندی و ایرانی چندان اثری از قصاید او نیست. در جست‌‌وجوی جُنگ‌ها و سفینه‌های شعر،علاوه بر قصایدی نفیسی یافته بود، دوازده قصیدۀ دیگر نیز از این شاعر پیدا شد. عمده‌ترین دلایلی که برای پذیرش صحّت انتساب این قصاید به هلالی داریم یکی تخلّص شاعر است که در ابیات پایانی بیشتر این قصاید آمده؛ دیگر انتساب این قصاید به هلالی از جانب کاتبان است که معمولاً در ابتدای قصیده‌ها، آنها را از هلالی دانسته‌اند. همچنین وجود برخی از این قصاید ـ با اختلافاتی در عبارات و تعداد ابیات ـ در نسخه‌های متفاوت در دوره‌های مختلف، نشانگر این است که این اشعار از هلالی است. پژوهش روی قصاید نویافته هلالی برخی از زوایای پنهان زندگی و اندیشه اورا ـ مانند مذهب وی ـ و شماری از کسانی را که هلالی آنها را مدح گفته ازجمله یار احمد و شاه حسین اصفهانی (وکلای شاه اسماعیل) و حبیب‌الله ساوجی وزیر دورمیش خان، مشخص و روشن می‌سازد. همچنین آشنایی و تتبع شاعر از منوچهری، انوری، نصرالله منشی، سلمان ساوجی، کمال اسماعیل و.. را نشان می ­دهد

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 869.76 K

خاطره به مثابه یک ژانر؛ متن پنهان داستان‌های دفاع مقدس

محمود حدادیان؛ لیلا کرمی

دوره 13، شماره 2 ، اسفند 1402، ، صفحه 169-188

چکیده

  خاطره پیشینه تأثیرگذاری در متون ادبی و تاریخی ایران و جهان دارد تا جایی‌که از آن به‌عنوان گونة ادبی یاد کرده‌اند و شاهد اهمیت آن به‌مثابه یک نوع ادبی در ادبیات دفاع مقدس هستیم؛ زیرا متن پنهان بسیاری ...  بیشتر خاطره پیشینه تأثیرگذاری در متون ادبی و تاریخی ایران و جهان دارد تا جایی‌که از آن به‌عنوان گونة ادبی یاد کرده‌اند و شاهد اهمیت آن به‌مثابه یک نوع ادبی در ادبیات دفاع مقدس هستیم؛ زیرا متن پنهان بسیاری از انواع ادبی از جمله رمان و داستان کوتاه و بن‌مایه بسیاری از شاهکارهای آن به‌شمار می­رود. رزمندگان خاطره‌نویس دفاع مقدس با رعایت اصولی ساده و قواعدی محدود، خاطرات تلخ و شیرین دوران رزم، همچون پیروزی‌ها و شکست‌ها، حوادث مهم و عواطف و احساسات را ماندگار کرده‌اند. این ماندگاری نه تنها در قالب خاطره‌نوشته بلکه در بسیاری مواقع به واسطه هنر، خلاقیت و توانایی نویسنده در قالب داستان مانا می‌شود؛ زیرا طی فرآیندی عامدانه یا ناخودآگاه، بسیاری از خاطرات به داستان دگردیسی یافته است. در این جستار کوشیدیم با روش تحلیلی-توصیفی و رویکرد نقد تکوینی، این مهم را تبیین کنیم که گونۀ ادبی خاطره، چگونه متن پنهان ادبیات داستانی دفاع مقدس می­شود و فرآیند این دگردیسی چگونه اتفاق می­افتد. ضمن بررسی سه رمان و سه مجموعه داستان کوتاه ادبیات دفاع مقدس دریافتیم که بسیاری از داستان‌ها، تحول‌یافته خاطرات نویسنده (خودِ خاطره‌اندوز) و یا دیگر خاطره‌اندوزان هستند. یعنی خاطرات، طی فرآیندی دستخوش دگردیسی شده و در کسوت ژانری جدید به نام داستان عرضه شده‌است. همچنین خاطره در برخی داستان‌ها حضوری پوشیده دارد که تشخیص آن برای منتقد ادبی سخت و گاهی غیرممکن می‌نماید. در برخی از این رمان­ها، نویسنده از حضور خاطره آگاه نیست، اگرچه خلاقیت و هنر نویسنده و ذهن مخیّل او نیز در پنهان‌سازی خاطره در داستان دخیل است

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1.14 M

بررسی مؤلفه‌های مکتب اکسپرسیونیسم در رمان با تمرکز بر رمان «زندگی همین است» اثر محمدهاشم اکبریانی

ایوب مرادی

دوره 13، شماره 2 ، اسفند 1402، ، صفحه 189-208

چکیده

  گذشته از مکتب‌های رئالیسم و ناتورالیسم که ارتباط خاصی با نوع ادبی رمان دارند، ویژگی‌های سایر مکاتب هنری اعم از سمبولیسم، کوبیسم، امپرسیونیسم، دادائیسم، سوررئالیسم و اکسپرسیونیسم بیشتر در هنرهایی ...  بیشتر گذشته از مکتب‌های رئالیسم و ناتورالیسم که ارتباط خاصی با نوع ادبی رمان دارند، ویژگی‌های سایر مکاتب هنری اعم از سمبولیسم، کوبیسم، امپرسیونیسم، دادائیسم، سوررئالیسم و اکسپرسیونیسم بیشتر در هنرهایی همچون نقاشی، شعر و حتی تئاتر بازنمود یافته است. ازهمین‌رو سخن‌گفتن درباب مؤلفه‌ها و ویژگی‌های این مکاتب در حوزة رمان همواره محل بحث بوده است. در این میان مکتب اکسپرسیونیسم شرایط خاصی دارد. طرز تلقی خاص پیروان این مکتب از واقعیت و شیوة بازنمایی آن و همچنین وجود خصایصی‌ نظیر ذهن‌گرایی مفرط، توجه به امور غریب و فاقد توجیه منطقی و گریز از محاکات در ساخت تصویر، باعث شده است که ارتباط این مکتب با رمان با ابهام‌های بیشتری همراه باشد. ازهمین‌رو در این مقاله تلاش شده است تا به روش تحلیلی-توصیفی و با تمرکز بر متن رمان «زندگی همین است» اثر محمدهاشم اکبریانی، موضوع شیوة انعکاس ویژگی‌های مکتب اکسپرسیونیسم در نوع ادبی رمان بررسی گردد و به این سؤال پاسخ داده شود که مؤلفه‌های مکتب یادشده در کدام‌یک از دو سطح فُرمی و محتوایی و به چه شیوه‌ای بازنمود یافته است؟ نتایج نشان می‌دهد اکسپرسیونیسم در رمان، توأمان در دو سطح فرمی و محتوایی امکان بروز دارد. در سطح محتوایی با ویژگی‌هایی همچون پرداختن به امور غریب و فاقد منطق، فضای کابو‌س‌وار، شخصیت‌های نوعی و جهان گروتسکی و در سطح فُرمی نیز به‌شکل توجه به شیوه‌های مدرن در روایتگری همچون استفاده از تکنیک جریان سیّال ذهن، روای‌های متعدد، عدم التزام به پایان‌بندی کلاسیک و به‌ویژه ساختار اپیزودیک.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 701.39 K

ریشه‌های حکایت‌ در زبان عرفان تا پایان قرن سوم (بر پایۀ آثار شقیق ، حارث محاسبی، نوری، خراز، جنید)

مریم جعفرزاده؛ علیرضا فولادی

دوره 13، شماره 1 ، شهریور 1402، ، صفحه 1-14

چکیده

  حکایت یکی از پرکاربردترین انواع داستانی در زبان عرفان است. با این حال، تا قبل از قرن چهارم که قرن پاگیری حکایت‌های عرفانی است، ضمن آثار اولیۀ عرفای مسلمان چندان با حکایت مواجه نیستیم و این نکته ما را ...  بیشتر حکایت یکی از پرکاربردترین انواع داستانی در زبان عرفان است. با این حال، تا قبل از قرن چهارم که قرن پاگیری حکایت‌های عرفانی است، ضمن آثار اولیۀ عرفای مسلمان چندان با حکایت مواجه نیستیم و این نکته ما را بر آن داشت تا ریشه‌های این نوع ادبی را در زبان عرفان جست‌وجو کنیم. طی واکاوی آثار شقیق بلخی (و. 194ق)، کتاب الرعایه لحقوق الله حارث محاسبی (165-243ق)، کتاب مقامات القلوب ابوالحسین نوری (و.295 ه.ق)، رسائل ابوسعید خراز (و. 277 /297ق؟) و رسائل جنید بغدادی (و. 298ق) فرم‌های بسیطی یافتیم که می‌توان برآمدن حکایت در زبان عرفان را به آن‌ها نسبت داد. این واقعیت از جریان کلی پدیدآمدن ژانرهای ادبی دور نیست؛ زیرا این ژانرها یک‌باره خلق نشده‌اند و می‌توان برای آن‌ها فرم‌های بسیط در نظر گرفت. این مقاله که با روش توصیفی -تحلیلی انجام شد، به شناخت ریشه‌های انواع داسـتان مانند تمثیل رمزی در ادبیات عرفانی کمک می‌کند، چون همة این انواع، در وهلة اول، از حکایت برآمده‌اند. با واکاوی متون عرفانی تا پایان قرن چهارم به این نتیجه رسیدیم که آیات قرآنی، احادیث نبوی، روایات دینی، تجربه‌های عرفانی، تمثیل و جدل سقراطی، شش ریشة حکایت را در زبان عرفان تشکیل می‌دهند.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1.12 M

تأثیر خوانش دوگانۀ شعر بر ساختار دستوری، بلاغی و معنایی آن

علیرضا نبی‌لو

دوره 13، شماره 1 ، شهریور 1402، ، صفحه 15-34

چکیده

  خوانش صحیح شعر، رابطۀ مستقیمی با تعیین ساختار دستوری، بلاغی و معنایی آن دارد. برخی از اشعار با توجه به نوع خوانش، دچار تغییراتی در ساختار دستوری، بلاغی و معنایی می شوند، این تغییرات در نوع و نقش کلمات ...  بیشتر خوانش صحیح شعر، رابطۀ مستقیمی با تعیین ساختار دستوری، بلاغی و معنایی آن دارد. برخی از اشعار با توجه به نوع خوانش، دچار تغییراتی در ساختار دستوری، بلاغی و معنایی می شوند، این تغییرات در نوع و نقش کلمات تأثیر می گذارد و جایگاه دستوری آن‌ها را تحت تأثیر قرار می دهد. برخی از آرایه‌های ادبی نیز در این خوانش ممکن است جایگاهشان عوض شود، به‌ویژه در اضافه‌های تشبیهی و استعاری، ایهام، کنایه، ابهام و جناس این امر بیشتر دیده می شود. از نظر معنایی نیز ممکن است در بیت مورد بحث، دو معنای متفاوت ایجاد شود و همین امر بر دیگر ساختارهای شعر نیز تأثیر می گذارد. در این پژوهش با بررسی اشعاری از شاعران ادبیات فارسی، این امر در سه سطح مذکور بررسی شده‌اند، و نشان می دهد که غالباً خوانش غلط، به دریافت و تحلیل اشتباه منجر می شود و می‌تواند نقش و نوع دستوری و ساختار بلاغی را تغییر دهد. این پژوهش به شیوة توصیفی - تحلیلی، و مبتنی بر منابع کتابخانه­ای شکل گرفته است. برای این امر پس از مطالعة دیوان برخی شاعران، ابیاتی که واجد خوانش دوگانه هستند استخراج شده و از منظر دستوری، بلاغی و معنایی واکاوی، دسته­بندی و تحلیل شده است.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1.13 M

معرّفی مُصحَفِ مُترجَمِ هُدائی افندی (ش20)؛ بررسی نکاتی در اختلاف قرائات

محمدحسین جعفری‌تبار؛ علیرضا حاجیان نژاد

دوره 13، شماره 1 ، شهریور 1402، ، صفحه 35-67

چکیده

  اهمّیت پژوهش در مَصاحفِ مُترجَمِ کهن از جنبه‌های گوناگون بر اهل تحقیق روشن است، از فوائدِ گوناگونِ زبانی در تاریخ زبان فارسی تا بهره‌هایی که در علومِ متنوّعِ قرآنی از این گنجینه بر می‌توان گرفت. از ...  بیشتر اهمّیت پژوهش در مَصاحفِ مُترجَمِ کهن از جنبه‌های گوناگون بر اهل تحقیق روشن است، از فوائدِ گوناگونِ زبانی در تاریخ زبان فارسی تا بهره‌هایی که در علومِ متنوّعِ قرآنی از این گنجینه بر می‌توان گرفت. از میانِ پُر‌شمار مَصاحفِ مُترجَم، که تا کنون ناشناخته و پژوهش‌ناشده بر جای مانده است، بخت معرّفی و بررسی مُصحفِ کتابخانۀ هُدائی افندی، به‌شماره نسخۀ 20، بازماندۀ اوائل سدۀ هفتم، نخست‌بار نصیبِ ما گشت. علاوه بر فوائد زبانی و لغوی در عرصۀ زبان فارسی، که نُسخ مُترجَمِ کهن علی‌العُموم این‌همه را شامل است، نسخۀ هُدائی افندی متضمّن نکاتی چشم‌گیر است در بعضِ علوم قرآنی چون عَدّالآی و تجوید و علی‌الخصوص اختلاف قرائات. مسألۀ اصلی مقالِ حاضر، بیرون از بررسی نسخه‌شناختی و نکاتی چند در کتابت و ارائۀ شواهدی نویافته در مبحثِ تجویدیِ ادغام، بررسی ضبط و کاربرد اختلاف قرائات و تأثیر آن بر این ترجمه است. با مطالعۀ فاتحة الکتاب تا پایان سورۀ أنعام و آغازِ سورۀ زُمر تا پایانِ قرآن با توصیفِ مواضعِ مؤثر در ترجمه و نیز کاربردهای نادرِ مُختلَفِ قرائات در این مُصحف، فارغ از ترجمه، و تطبیق با بعضِ مصادر در این علم، به تحلیل این شواهد پرداخته‌ایم و نشان داده‌ایم که کتابتِ این مُصحف، به سنّتِ مُصحف‌پردازیِ قدیم بر طریق اختیارِ قرائات، چگونه بر ترجمۀ متن مؤثر افتاده است.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1.62 M

برگردان و بسامدسنجی تکواژهای فارسی ده بند نخست ترکیب بند روحی بغدادی

عبدالرضا سیف؛ محمود فضیلت؛ محمدحسن غلامی

دوره 13، شماره 1 ، شهریور 1402، ، صفحه 69-88

چکیده

  دادوستد میان زبان ها امری بسیار شایع و رایج است. زبان فارسی به عنوان یکی از مهم ترین و تأثیرگذارترین زبان های جهان اسلام، در طول تاریخ درازدامن خود، تأثیرات گسترده ای بر دیگر زبان های این جغرافیای وسیع ...  بیشتر دادوستد میان زبان ها امری بسیار شایع و رایج است. زبان فارسی به عنوان یکی از مهم ترین و تأثیرگذارترین زبان های جهان اسلام، در طول تاریخ درازدامن خود، تأثیرات گسترده ای بر دیگر زبان های این جغرافیای وسیع نهاده است. زبان ترکی عثمانی یکی از زبان هایی است که بیشترین تأثیرات زبانی و فکری و ادبی را از فرهنگ ایرانی پذیرفته است. زمانی که ادبیات دیوانی شکل گرفت، بر بسامد واژه های عربی و فارسی در زبان ترکی عثمانی افزوده شد. این فزونی در شعر دیوانی به حدی رسید که گاه تنها افعال به زبان ترکی بیان می شدند. پس از تأسیس جمهوری ترکیه، نفی ارزش های شرقی شدت یافت و اقداماتی گسترده در جهت پالایش زبان ترکی صورت پذیرفت و واژه های عربی و فارسی بسیاری کنار گذاشته و برابرهایی ترکی برای آن ها یافته یا ساخته شدند. با وجود این، امروزه همچنان واژه ها، ترکیبات، عناصر دستوری و تعابیر عربی و فارسی فراوانی در زبان ترکی استانبولی مشاهده می شوند؛ گرچه بسامد آن ها نسبت به زبان ترکی عثمانی، اندک تر شده است. در این پژوهش، افزون بر برگردان ده بند آغازین ترکیب بند پُرآوازۀ روحی بغدادی، با کاربست روش تحلیل آماری و بسامدسنجی به محاسبۀ میزان تأثیرگذاری زبان فارسی بر این نمونۀ شعر غنایی زبان ترکی عثمانی در سطح تکواژ میپردازیم. یافته های پژوهش نشان می دهند که بیش از یک پنجم تکواژها در این متن از زبان فارسی وام گرفته شده اند. اشتراکات فکری مهمی نیز میان آثار ادب فارسی با شعر یادشده وجود دارد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1.17 M

نقد کهن‌الگویی شخصیت «درویش» در قصۀ نوش‌آفرین گوهرتاج

سعید واعظ؛ زهرا منوچهری

دوره 13، شماره 1 ، شهریور 1402، ، صفحه 89-110

چکیده

  «درویش» به معنی فقیر، نیازمند، گدا و مسکین است. هم‌چنین به  زاهدان، عارفان و صوفیانی که به دنیا و هر چه در آن است، بی­اعتنا هستند و روی نیازشان فقط به سمت خداست، درویش می‌گویند. بنابراین، درویش ...  بیشتر «درویش» به معنی فقیر، نیازمند، گدا و مسکین است. هم‌چنین به  زاهدان، عارفان و صوفیانی که به دنیا و هر چه در آن است، بی­اعتنا هستند و روی نیازشان فقط به سمت خداست، درویش می‌گویند. بنابراین، درویش کسی است که خواسته یا ناخواسته، بی­چیز و فقیر است.  صفت درویشِ واقعی  قناعت و خرسندی است. این پژوهش بر آن است که شخصیت درویش را در قصۀ نوش­آفرین گوهرتاج بر اساس نظریۀ کهن­الگویی یونگ بررسی کند و خوانش نوینی از این داستان ارائه دهد که موجب درک زیرلایه­های غریزی، فرهنگی و آرمانی جامعۀ ایرانی در برهه­ای خاصّ می­شود. واکاوی شخصیت درویش به عنوان شخصیتی کلیدی در این داستان­ و حقیقت روان­شناختی او، می­تواند این هدف را تقویت کند. ضمن این­که تأییدی نیز بر اهمیت داستان­های عامیانه از نظر یونگ است. روش تحقیق، تحلیل کیفی و کمّی است که با استناد به منابع کتابخانه­ای شکل می­گیرد. در این قصه، هفت شخصیت هستند که می­توان آن­ها را با شخصیت درویش تطبیق داد. نقش­های کهن­الگویی این شخصیت­ها به ترتیبِ بسامد، خویش، نقاب، قهرمان، پیر خردمند، آنیموس و سایه هستند. نقش­های اصلی قصه از درویش چهره­ای آرمانی ارائه می­دهند: قهرمان منجی و پیر خردمندی که گره­گشای تمام مشکلات است. بر این اساس، شخصیت درویش در کل از دید عامه، شخصیتی مثبت و محترم بوده است. نتیجۀ پژوهش نشان می­دهد چگونه مفاهیمِ برگرفته از باور عامه، نیازها و آرزوهای ناخودآگاه مردم و ساختار سیاسی-  فرهنگی جامعه بر شخصیت­پردازی داستان (این­جا تیپ درویش) اثر می­گذارد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1.4 M