ادب فارسی

تحلیل گفتمان ایدئولوژی در لایه‌های سبکی غزلیّات مدحی حافظ

نرگس اسکویی

دوره 12، شماره 1 ، شهریور 1401، ، صفحه 1-22

چکیده

اگرچه مدح به‌مثابه وصلۀ ناجوری در دیوان لسان‌الغیب، بر چشم و طبع حافظ‌ دوستان گرانی می‌کند، و نیز درست است که ماهیّت مدح در مغایرت با مرام رندی و مشرب آزاده‌خویی حافظ قرار می‌گیرد، امّا خواه‌ناخواه ... بیشتر اگرچه مدح به‌مثابه وصلۀ ناجوری در دیوان لسان‌الغیب، بر چشم و طبع حافظ‌ دوستان گرانی می‌کند، و نیز درست است که ماهیّت مدح در مغایرت با مرام رندی و مشرب آزاده‌خویی حافظ قرار می‌گیرد، امّا خواه‌ناخواه باید پذیرفت که پای مدح به دیوان حافظ رند هم باز شده و آن را در معرض انواع قضاوت‌های‌ منتقدان نهاده است. مسئلۀ اصلی این تحقیق، خوانشی دوباره و بدون پیش‌داوری از غزلیّات مدحی حافظ با رویکرد سبک‌شناسی انتقادی با هدف کشف سازوکار گفتمانی پنهان در لایه‌های سبکی چهارگانۀ زبانی، نحوی، بلاغی و گفتمانیِ این غزلیّات بوده است. به‌منظور انجام این تحقیق از روش ترکیبی (توصیفی، تحلیلی، آماری) برای بررسی 54 غزل مدحی منتخب دیوان حافظ استفاده شد و این نتایج به دست آمد: در لایۀ زبانی، غلبۀ رمزگان رندی دووجهی و کاربرد کمتر شاخص‌های شخصی، واژگان حسّی و واژگان خاصّ که لازمۀ شعر مدحی است، از رنگ و بوی مدح در غزلیّات مدحی حافظ به میزان زیادی کاسته است؛ در لایۀ نحوی، وجهیّت عاطفی و تمنّایی که مناسبت بیشتری با مدح دارد، فراوانی بسیارکمی دارد؛ در اگرچه مدح به‌مثابه وصلۀ ناجوری در دیوان لسان‌الغیب، بر چشم و طبع حافظ‌ دوستان گرانی می‌کند، و نیز درست است که ماهیّت مدح در مغایرت با مرام رندی و مشرب آزاده‌خویی حافظ قرار می‌گیرد، امّا خواه‌ناخواه باید پذیرفت که پای مدح به دیوان حافظ رند هم باز شده و آن را در معرض انواع قضاوت‌های‌ منتقدان نهاده است. مسئلۀ اصلی این تحقیق، خوانشی دوباره و بدون پیش‌داوری از غزلیّات مدحی حافظ با رویکرد سبک‌شناسی انتقادی با هدف کشف سازوکار گفتمانی پنهان در لایه‌های سبکی چهارگانۀ زبانی، نحوی، بلاغی و گفتمانیِ این غزلیّات بوده است. به‌منظور انجام این تحقیق از روش ترکیبی (توصیفی، تحلیلی، آماری) برای بررسی 54 غزل مدحی منتخب دیوان حافظ استفاده شد و این نتایج به دست آمد: در لایۀ زبانی، غلبۀ رمزگان رندی دووجهی و کاربرد کمتر شاخص‌های شخصی، واژگان حسّی و واژگان خاصّ که لازمۀ شعر مدحی است، از رنگ و بوی مدح در غزلیّات مدحی حافظ به میزان زیادی کاسته است؛ در لایۀ نحوی، وجهیّت عاطفی و تمنّایی که مناسبت بیشتری با مدح دارد، فراوانی بسیارکمی دارد؛ در لایۀ بلاغی، ابتکار و تلاش چندانی برای ابداع ابزارهای بلاغی به‌منظور تأیید و تأکید گفتمان مدحی به چشم نمی‌آید؛ در لایۀ گفتمانی اولویّت با کنش‌های تصریحی و ترغیبی است که آن ‌هم در خدمت تبلیغ ارزش‌های گفتمانی حافظ (و نه ممدوح) قرار می‌گیرد؛ بنابراین، می‌توان نظر داد که تفاوت معنی‌داری در هیچ‌یک از لایه‌های سبکی و گفتمانی غزلیّات مدحی حافظ با سایر غزلیّات او وجود ندارد و مجموع این عوامل باعث کم‌رنگ‌شدن مدح و خاصّیت مدّاحی در شعر حافظ بوده است. لایۀ بلاغی، ابتکار و تلاش چندانی برای ابداع ابزارهای بلاغی به‌منظور تأیید و تأکید گفتمان مدحی به چشم نمی‌آید؛ در لایۀ گفتمانی اولویّت با کنش‌های تصریحی و ترغیبی است که آن ‌هم در خدمت تبلیغ ارزش‌های گفتمانی حافظ (و نه ممدوح) قرار می‌گیرد؛ بنابراین، می‌توان نظر داد که تفاوت معنی‌داری در هیچ‌یک از لایه‌های سبکی و گفتمانی غزلیّات مدحی حافظ با سایر غزلیّات او وجود ندارد و مجموع این عوامل باعث کم‌رنگ‌شدن مدح و خاصّیت مدّاحی در شعر حافظ بوده است.

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 13 (1402)

دوره 12 (1401)

دوره 11 (1400)

دوره 10 (1399)

دوره 9 (1398)

دوره 8 (1397)

دوره 7 (1396)

دوره 6 (1395)

دوره 5 (1394)

دوره 4 (1393)

دوره 3 (1392)

دوره 2 (1391)

دوره 1 (1390)

کلیدواژه‌ها = سبک‌شناسی انتقادی

تحلیل گفتمان ایدئولوژی در لایه‌های سبکی غزلیّات مدحی حافظ

چکیده